تکیه گاه ها فرو ریخته است(بخش اول)/ کیوان باژن

هواي آزاد

ادبیات و هنر

 

                     خلاقیت و دغدغه های اجتماعی

                                              

                             گفت وگو با:

                                     «علی اشرف درویشیان»

                                             

 اشاره:

        نويسنده ی رمان چهارجلدى «سال هاى ابرى» را سال هاست كه با همه ی بگير و ببندها و ممنوع القلم شدن هاى چندين وچندساله اش، مى شناسيم و با همه شرايطى كه باعث شد تا كمى دورتر از ادبيات داستانى، قصه هايش را تنها در ذهن يا روى پاكت سيگار و… دركنج سلولها، بپروراند تا بعدها فرصتى يابد وآنها را به صورت كتاب منتشر كند و به اين ترتيب ابرى شدن فضاى آن سالها را دريافته وازاين تجربه هاى تلخ چراغى بسازند براى آينده خود وجامعه  وشگفت اين كه بعداز چاپ آنها، به سرعت به خانه ها راه يافته اند. هنوز هم آثارش از پرفروش ترين هاست. درست برخلاف عده یى كه هرشش ماه يك بار كتابى مى سازند و تنها به اين دلخوش كرده اند كه نويسنده شده اند. على اشرف درويشيان ، متولد ۱۳۲۰ كرمانشاه است و ساكن كرج. اما اگر بخواهى پيدايش كنى بايد تهران دنبالش بگردى، نه در كرمانشاه ونه در كرج! سه شنبه روزى او با آن عينك ته استكانى وكلاه كپى اش، با صداقت وفروتنى اما باچشمانى كه تا ته دلت را مى لرزاند به تو سلام مى كند و باز شگفت اين كه در همان سلام اول ، انگار سالهاست كه مى شناسى اش. انگار راز و رمزى در چشمان اش و در سلام گفتن اش وجود دارد كه در قلم اش هم راه يافته است. اما شايد تمام اين ها بى دليل نباشد. درويشيان از كودكى با «كار » آشنا بود و درميان مردم اش بزرگ شده است . بعدها در سال ۱۳۳۷ پس ازگذراندن دوره دانشسراى مقدماتى كرمانشاه براى مدت هشت سال، در روستاهاى «گيلان غرب» و «شاه آباد» معلم شد. سه بار زندان رفت كه بار سوم به يازده سال زندان محكوم شد اما با انقلاب مردم در سال ۵۷ آزاد شد. آيا همه اين ها نمى تواند چگونگى چنين راز و رمزى را براى ما مشخص كند ونشان دهد؟
       از آثار او مى توان به كتاب هاى «ازاين ولايت»، «آبشوران »، «فصل نان»، «همراه آهنگ هاى بابام »، «برگزيده داستانها»،«چهار كتاب»،«درشتى » و … اشاره كرد و در آخر اين كه داستان كوتاه «نان ونمك براى طاووس» از ميان ۱۲۵ داستان از سراسر جهان، برنده كانون مترجمان نروژ و بخش زبان شناسى دانشگاه اسلو شد. (۱)

                                       ***

                                                           

* آقاى درويشيان، شما را به عنوان يكى از نويسندگان ادبيات كودكان ونوجوانان مى شناسيم. كارهايى كه انجام داده ايد مى تواند به نوعى در پيش برد ادبيات كودك، راه گشا باشند. چه آن ها كه قبل از انقلاب نوشته ايد وچه قصه هاى بعداز انقلاب كه در مطبوعات چاپ شده اند همين طور مجموعه «درشتى » و رمان «سالهاى ابرى» . اين ها هركدام مى توانند اين وظيفه را به انجام برسانند. شماوقتى براى اولين بار نوشتيد، چه دورنمايى ازاين كار داشتيد؟

بگذاريد من هم از شما بپرسم نخستين بار كه نفس كشيديد كى بود وچه آينده یى براى اين نفس كشيدن پيش بينى مى كرديد؟ مى بينيد كه پاسخ دادن نه تنها مشكل، بل كه غيرممكن است. من از همان دوران دبستان، زياد كتاب مى خواندم. همين امر باعث شد زبان ام روان شود. زنگ انشا چيزهايى مى نوشتم و تشويق مى شدم؛ اما نمى دانستم، آينده ام چه خواهد بود. در فكرش هم نبودم. چرا كه آينده یى نداشتم. امروز كه مى گذشت، ديگر پيش بينى فردا مشكل بود. وقتى آموزگار روستاهاى كردنشين كرمانشاه شدم و توانستم واقعيت ها را از نزديك ببينم، تكان خوردم. به دانش گاه و دانش سراى عالى تهران كه وارد شدم و با استادانى چون «دكتر اميرحسين آريانپور»،«جلال آل احمد»،«سيمين دانشور» و نيز شخصيت هاى ادبى وبزرگانى چون «باقر مؤمنى»،«م.الف به آذين»،«سياوش كسرايى» و«سعيد سلطانپور» برخوردم، نوشتن برايم جدى و حياتى تر شد. خواندن آثار«صمد بهرنگى» و مرگ ناگهانى اش، ضربه ديگرى به من زد. مسير زندگى او خيلى شبيه زندگى من بود. من هم مثل او به دانش سراى مقدماتى رفتم. در مدرسه روزنامه ديوارى درست كردم. تقريباً هم سن او بودم كه معلم روستاها شدم. با اين تفاوت كه او در«تبريز» به دنيا آمده بود و من در«كرمانشاه». از اين رو به نسبت محيط فرهنگى و اجتماعى ما با هم تفاوت داشت. بايد اعتراف كنم اين «زندان كرمانشاه» بود كه به طور خيلى جدى مرا به نوشتن داستان وداشت. اوائل مرداد ۱۳۵۰ در كنگاور كرمانشاه دستگير شدم. در آن جا مشغول گردآورى افسانه هاى كردى بودم و شب ها در قهوه خانه ها مى خوابيدم. پليس مشكوك شد و مرا تحويل ساواك داد. ضبط صوت ام را به عنوان آلت جرم جاسوسى، روى پرونده ام گذاشته بودند. البته من زير بار نرفتم. دوران سخت بازجويى كه تمام شد و توانستم در ميان زندانيان سياسى و عادى، گوشه جايى براى خودم دست و پا كنم، نشستم به مرور زندگى ام و حوادث و تجربه هايى كه ديده و اندوخته بودم و ناگهان در آن گوشه ی دلگير، دور از چشم جاسوسان و پليس، بغض قلم ام تركيد و داستان «ندارد» را نوشتم. با خط ريز و فشرده كه بتوانم پنهان اش كنم. در عرض يك ماه، چند داستان نوشتم. اين داستان ها را به يك زندانى عادى كه مرخص مى شد، دادم. او آن ها را در جايى از بدن اش پنهان كرد و بيرون برد و به دست مادرم داد. بعدها كه آزاد شدم، داستان ها را به دوازده تا رساندم و پس از بازنويسى، نزد آقاى «باقر مؤمنى» بردم كه تازه انتشارات «صداى معاصر» را با هم كارى «ناصر رحمانى نژاد»، «عطا نوريان» و «ولى الله محمدى» راه انداخته بود. در آن زمان پذيرفته شدن كتابى توسط اين گروه و چاپ آن در سرى كتابهاى صداى معاصر افتخار بزرگى بود. كتاب ام با تيراژ پنج هزار جلد چاپ شد و در عرض يك ماه به چاپ دوم رسيد و من در«تهران» دوباره دست گير شدم و به زندان افتادم، درحالى كه هيچ دورنمايى از ادامه ی كار نويسندگى و حتا ادامه ی زندگى نداشتم و حتى از شغل محبوب ام، آموزگارى نيز اخراج شده بودم.

* فرايند شكل گيرى رمان يا داستان كوتاه در ذهن شما چگونه بوده و هست؟

به طور كلى فرايند شكل گيرى يا روند خلاقيت يك اثر، در نزد نويسندگان مختلف، متفاوت است. اين فرايند آموختنى نيست يا به عبارتى بهتر، آموختن اش مشكل است. زيرا بستگى به تجربه هاى كسب شده در زندگى نويسنده يا هنرمند كه چگونه اين تجربه ها را با آن چه خوانده و آموخته در هم بياموزد. تجربه هايى كه در زندگى كسب مى كنيم، از لحاظ تنوع، درست شبيه اثر انگشت هاي مان، با ديگران تفاوت دارد. خواندن كتابهاى گوناگون و برخورد با شخصيت هاى متنوع در رديف همين تجربه هاست. روى اين اصل، بسيارى از نويسندگان در اشتباه هستند كه درافشاى روند شكل گيرى آثارشان به نوعى به محافظه كارى دست مى زنند. اين فرايند، تنها مربوط به روند خلق آثار خودشان است و قابل تقليد نيست. «گابريل گارسيا ماركز» نويسنده كلمبيايى و خالق رمان «صد سال تنهايى» در مورد روند شكل گيرى اين رمان، به همين محافظه كارى و پنهان كارى دست مى زند و درپايان يك گفت وگو مى گويد: «من پس از به پايان رساندن رمان صدسال تنهايى، تمام مدارك و اسنادى را كه طى خلق رمان ام تهيه كرده بودم، در دو گونى گذاشتم و با كمك مرسده (همسرش) همه را از بين برديم.»

همانطور كه گفتم، تجربه هاى زندگى، حوادثى كه برايم پيش آمده و نيز مطالعه مداوم و پيگيرى كه داشته ام، در روند خلق داستانهايم بسيار مؤثر بوده اند. شما به عنوان يك نويسنده، هنگامى كه با مردم و مسائل و مشكلات آنها سروكار داشته باشى و با رنج ها، شادى ها و ساير امور زندگى شان از نزديك آشنا باشى، نوشتن درباره آنها برايت ساده است. ديدن يك تصوير از زندگى، مى تواند تو را به نوشتن داستانى راهنمايى كند، زيرا مصالح اوليه را در ذهنت دارى و از راه تجربه به دست آورده یى. به اين ترتيب مى توانى از ديدن واقعه یى درخيابان، تصويرى در تلويزيون يا عكسى در روزنامه به فكر نوشتن داستانى بيفتى. زيرا نمونه هايى كه ذهن تو را به خلق يك شخصيت داستانى وادار مى كند، به طور فراوان در پيرامون ات موجود است. شناخت پديده ی تقريبن ناشناخته ی خلاقيت ادبى، نسبتن مشكل است؛ زيرا پيچيدگى ذهن انسان هميشه مشكلى در برابر اين پديده است. اما با قاطعيت مى گويم كه مسير زندگى يك فرد و آفرينش، دو مقوله ی جدايى ناپذيرند. برايند جهان بيرونى و درونى، موجب آفرينش هنرى است. ممكن است موضوعى فى البداهه به ذهن القا شود، اما بايد توجه داشت كه درواقع نويسنده فقط تجربه یى از آن موضوع داشته و به آن انديشيده است.

* در اين روند به چه چيزهايى بيش تر اهميت مى دهيد؟

به واقعيت هاى بيرونى و دلمشغولى هاى درونى انسان؛ به مشكلاتى كه يك انسان با آن درگير است. به رنج هايش و به شخصيت هايى واقعى كه بار مسؤوليت اين جهان پرآشوب را به دوش مى كشند.

 * چه كتابهايى ـ چه ايرانى و چه خارجى ـ در پيش برد روند داستان نويسى تان تأثيرگذار بودند؟

چنان كه در پيش گفتم، خيلى زياد كتاب مى خواندم؛ اما در آن روزگار كتابى درباره داستان نويسى نبود. نشرياتى كه نقد و بررسى كتاب در آن باشد، خيلى كم پيدا مى شد. نخستين كتابى كه درباره داستان نويسى خواندم، «هنر داستان نويسى» ترجمه و تأليف «ابراهيم يونسى» بود اما امروز مى توانم نام و نشان حدود دويست جلد كتاب را براى شما بنويسم كه درباره ی داستان نويسى و نقد ادبى چاپ و منتشر شده است. سواى كتاب هنر داستان نويسى، نويسندگان بزرگى بودند كه تأثير مهمى روى من گذاشتند، مثل؛ «ماكسيم گوركى»، «آنتوان چخوف»، «لئون تولستوى»، «داستايفسكى»، «سروانتس» و «شكسپير»، «صادق هدايت»، «بزرگ علوى» و «صادق چوبك».

* به زعم عده یى شما در آثارتان چون مجموعه داستان «آبشوران»، «از اين ولايت» و … در دام خاطره گويى محصور هستيد. عقيده خودتان نسبت به اين انتقاد چيست؟

كم تر نويسنده یى را پيدا مى كنيد كه درگير وگرفتار خاطرات گذشته خودش نباشد وگرفتار شخصيت هايى كه در گذشته ديده و با آن ها مأنوس بوده نباشد. رمان «نيه توچكا» اثر «فيودور داستايفسكى» دراصل سرگذشت مادرخودش است. شرح حال نويسنده و يادداشت هاى روزانه او را كه بخوانيد به اين نكته پى مى بريد. يا فيلم پراهميت وزيباى «دربارانداز» واقعيت هايى از زندگى «الياكازان» رادر خود دارد. شخصيت هايى كه يك نويسنده در طول زندگى اش با آنها سروكارداشته اغلب در آثارش خود را نشان مى دهند. «بابا گوريو» به نوعى خود «بالزاك» است. نه تنها شخصيت ها بل كه تصوير مكان ها هم درآثار نويسندگان بازآفرينى مى شوند. مگر رمان «همسايه ها» زندگى خود«احمد محمود» نيست؟ يا «پابرهنه ها» اثر «زاهاريااستانكو» به ترجمه زيباى «احمدشاملو»؟

* شايد چنين انتقادى از آن جا باشد كه در ذهن شما دغدغه ی اجتماعى مهم تر از به كارگيرى دقيق عناصر داستانى بوده است.اگر بخواهيم از اين منظر به تكوين اثر ادبى نگاه كنيم، رابطه بين ساخت اثر و روبناى اجتماعى در آن، از چه كيفيتى برخوردار خواهد بود؟

درست است. در ذهن من دغدغه هاى اجتماعى هميشه مهم تر بوده اند. اين دغدغه ها اگر صميمانه وبا احساس بيان شوند، به دل مى نشينند. استفاده از شگردهاى ادبى براى چيست؟

مگر نه اين كه براى جذب و جلب خواننده است؟ پس به روش هاى ديگر هم مى توان خواننده را به آخر داستان كشيد.تازه اين شگردها هيچ گاه ابدى و مقدس نيستند. هركس شگرد خودش را دارد. «آنتوان چخوف» هيچ گاه زيربار اين قراردادها نرفت. فكر مى كنيد كه ابزار وعناصر داستانى، مقدم بر داستان بوده است؟ خير، نخست داستان و رمان خلق شده، سپس اين عناصر و ابزار مدون شده اند و البته اين را فراموش نكنيد كه فرم و محتوا، مكمل يكديگرند. هر محتوايى فرم خاص خودش را پيدا مى كند.عرصه ی داستان نويسى ميدان نمايش و زور آزمايى در به كار بردن فرم نيست. آن چه مهم است نحوه ی روايت است.

* با توجه به آن چه گفتيد، توجه صرف به فرم اثر، بدون توجه به ساخت وزيربناى شرايط و وضعيت اجتماعى كه در دوران اخير بسيار اهميت يافته، چه تبعاتى به دنبال خواهد داشت؟

همين تبعاتى را كه اكنون شاهدش هستيد. شعر كه به طور كلى با مردم قهر كرده است. يا بهتر است بگوييم مردم با آن قهر كرده اند. شعرهايى را كه اين روزها چاپ مى كنند ( آن هم با تيراژ بسيار اندك) همه را مى خوانم؛ البته فقط براى اين كه بگويم خوانده ام. هيچ لذتى از آن ها نمى برم. تنها چند شاعرى كه از گذشته مانده اند، مورد استقبال هستند. شعرهاى جديد را اغلب نمى فهمم. زور مى زنم ونمى فهمم. دوست دارم كه بفهم ام اما بى فايده است.عده یى از جوانان واقعن در اين زمينه تلاش مى كنند. حرف هايى هم دارند اما در اقليت هستند. جامعه بدون شعر يعنى گورستان. انسانى كه شعر روزگار خودش و مورد علاقه اش را زمزمه نكند، انسانى بى هويت و خود باخته یى است. اين واقعن مصيبت است. اين فاجعه از آن جا پيش آمده كه برخى با يكديگر مسابقه ی فرم گرايى وتئورى گرايى گذاشته اند كه البته در اين مسابقه هر دو طرف بازنده اند. تئورى هضم نكرده، مثل غذاى هضم نشده است. باعث مرگ مى شود. اين مرگ به سراغ داستان و رمان هم آمده است. مى گويند داستان و رمان مرا، سه چهار بار بخوان تا بفهمى . آخر مگر من مى خواهم براى امتحان يا كنكور بخوانم كه بايد سه چهار بار دوره اش كنم. من هميشه از دوره كردن متنفر بوده ام. در روزگار داستان هاى «مينى ماليستى» و دنياى سرعت وكمبود وقت، مى گويد رمان مرا چهار بار بخوان تا بفهمى.
اگر كسى هم رمان يا داستانى را چهار بار يا بيش تر بخواند يا فيلمى را چندبار ببيند براى لذت بردن است. براى عشق كردن با لحظاتى درخشان از آن اثر است.

* لزوم چنين بحث هايى، اساسن در جامعه ی ادبى ما به خصوص در دهه هاى اخير حس نمى شود. باتوجه به اين كه چنين مسائلى مورد توجه بسيارى از جامعه شناسان وتئوريسين هاى ادبى جهان است. شما چه نگاهى در اين زمينه داريد؟

بحث درباره مسائل گوناگون از ادبيات گرفته تا اقتصاد و سياست، انگيزه مى خواهد. اين بحث ها زمانى رونق مى گيرند كه جامعه پرتلاش باشد واميدوار به آينده نگاه كند. وقتى همه چيز را قالبى و از پيش تعيين شده در برابرت بگذارند ويا بخواهند به خوردت بدهند، ديگر چه اميد و انگيزه یى براى بحث و گفت وگو باقى مى ماند؟ نتيجه اش اين مى شود كه ديگر بحث جالبى در نشريات ادبى و فرهنگى، درباره ی ادبيات نمى بينيم. شما كافى است شور و حالى كه در ادبيات و هنر در دهه هاى چهل و پنجاه وجود داشت را با امروز مقايسه كنيد. به دنبال معاش دويدن ، دو سه جا كار كردن، خستگى و افسردگى از ويژگى هاى جامعه امروز ماست ودر چنين جامعه یى، بحث ادبى و نقد و بررسى كتاب ـ كتابى كه خواننده ندارد، محال است.

* با همه ی اين ها، چيزى كه در آثار شما، نمود زيادى دارد، مواجهه با انبوه مخاطب بوده و هست. به طورى كه مثلاً داستان كوتاهى چون «ندارد» در ذهن ها هنوز كه هنوز است و با همه اين مشكلات كه گفتيد مانده . به عنوان يك نويسنده والبته منتقد، چه عناصرى را در موفقيت يك اثر،اين كه مورد توجه مخاطب و مردم قرار گيرد، دخيل مى دانيد؟

من «ندارد» را هنگامى نوشتم كه يك كتاب درباره روش داستان نويسى نخوانده بودم؛ اما عاشق داستانهاى «صادق هدايت» و به خصوص «صادق چوبك» بودم . داستان «بعدازظهر آخر پاييز» نوشته« چوبك » را خيلى دوست داشتم.
«ندارد» را با تمام وجودم در گوشه سلول تنهايى ام در ذهن ام و در زندان كرمانشاه نوشتم و نيز داستان هاى «هتاو» ، «سه خم خسروى» را.
اين داستان ها بدون آن كه ادعايى داشته باشم؛، در ذهن ها ماند وكتاب «از اين ولايت» و «آبشوران» تا به حال به چاپ بيست ودوم رسيده اند، در حالى كه از سال ۱۳۵۸ تاكنون مجوز چاپ نداشته اند و هنوز به طور مجزا مجوز چاپ نگرفته اند.

* به طور كلى به نظر شما، چه عواملى در به وجود آمدن «فرديت خلاق» نويسنده مؤثرند؟

تجربه ها ومطالعات فرد به خلاقيت او كمك مى كند و اين زمينه ها را مى توان براى فرد به وجود آورد كه قدرت خلاقه ی خود را تقويت كند. آموزش و پرورش نقش عمده یى در اين زمينه به عهده دارد. ما بايد از همان اوان كودكى، چه در خانواده وچه در مدرسه، زمينه هاى رشد خلاقه كودك را فراهم كنيم. كتاب و كتابخوانى و تربيت كودك براى ورود به جامعه و احساس همدردى و همراهى او با ديگر انسان ها وايجاد روحيه جمعى و كار در جمع، از جمله اين برنامه هاست. بايد به كودك ياد بدهيم كه با آزادى سخن بگويد. با آزادى، انتخاب كند و بدون ترس آن چه را كه حس مى كند، به زبان بياورد. بايد عادت نقد كردن را از همان كودكى به او بياموزيم.

                                                           ادام