خسرو شاکری زند قرارداد قوام ـ سادچيكف و خروج ارتش شوروي از ايران
در گفت‌وگو با خسرو شاكري
قوام سر استالين كلاه گذاشت؟ نه
با توجه به وضعيت جهاني، کنفرانس يالتا، تقسيم کشورهاي ضعيف بين دول فاتح جنگ جهاني دوم، و اينکه غرب ايران را جزوي از حريم (امنيتي) خود به حساب مي‌آورد، بايد پذيرفت که بحران آذربايجان از همان روز نخست يک بحران جهاني محسوب مي‌شد و دخالت مستقيم دولت ترومن و خواست مصرانه وي براي خروج نيروهاي شوري دال بر جهاني بودن سرشت اين بحران بود. البته، برنامه شوروي براي اشغال استآنهاي شمالي ايران به منظور دستيابي به نفت (که شرح مفصل آن در کتاب جميل حسنلي، فراز و فرود فرقه دموکرات ايران، ترجمه م. همامي، تهران، نشر ني، آمده است) نشان مي‌دهد که استالين و برييا (Beriya) چنين درکي از وضعيت جهاني و آمادگي غرب براي محدود ساختن فتوحات شوروي نداشتند. ناگفته پيداست که چون مساله بر سر آذربايجان، و در دراز مدت بر سر ديگر استآنهاي شمالي ايران، بود مساله جنبه مابه‌النزاع ايران و شوروي هم داشت. اما، چنانکه از اسناد تاريخي مسجل برمي‌آيد، بدون بين‌المللي شدن بحران حل آن از جانب دولت ضعيف ايران بر نمي‌آمد.
اينکه قوام‌السلطنه در مسکو سر استالين را «کلاه گذاشت» تقريبا به يک ضرب‌المثل سياسي تبديل شده است. به اعتقاد شما، با توجه به مجموع اسناد موجود نقش قوام‌السلطنه و وعده‌هاي او به طرف روسيه شوروي در امضاي قرارداد قوام-سادچيکف، که در نگاه کلي مفادي به نفع طرف ايراني است، چه ميزان بوده است؟
نخست بايد گفت۱که قوام از مسکو دست خالي بازگشت و هيچ معامله‌اي در مسکو انجام نگرفت. داستان قراداد قوام و سادچيکف هم بسيار جزئيات دارد که در اين مصاحبه نمي‌گنجد.۲ کافي است گفته شود که، خلاف آنچه برخي کسان سطحي‌نگر گفته‌اند، که با کليه اسناد تاريخي آشنا نيستند و تنها به يکي دو محقق علوم سياسي آمريکايي – که ميانه خوبي با ترومن نداشتند- بايد تاكيد ورزيد که اسناد تاريخي خلاف آن را ثابت مي‌کنند. نقش مصرانه آمريکا در شوراي امنيت سازمان ملل متحد و فشار‌هاي آن دولت به دولت حکيمي – نه از روي خيرخواهي که براي منافع خود – براي ارجاع شکايت به شوراي امنيت، و سپس اعمال فشار بر قوام‌السطنه براي پس نگرفتن يا معلق نگذاشتن آن شکايت حاکي از اهميت نقش آمريکا در حل بحران آذربايجان است. آنچه برخي، يا از روي عدم تحقيق کافي يا از روي سرسري‌نگري، در مورد نقش قوام گفته‌اند کاملا نادرست است. صرف‌نظر از اسناد ديگري که به آنها استناد خواهم کرد، خنده‌آور است که تصور کنيم که نخست‌وزير کشوري ضعيف و فقير، هرچند هم که «استاد مسلم سياست» بوده باشد، بتواند، بدون داشتن ارتشي توانا و اهرم‌هاي فشار، استالين، رئيس يکي از کشورهاي فاتح جنگ جهاني دوم را بهراساند، يا سر کسي را کلاه بگذارد که همه سران انقلاب اکتبر را، که همه‌شان سياستمداران فهيم و با دانشي بودند، با نيرنگ و خدعه سياسي خلع سلاح کرده و به دنياي نيستي فرستاده بود. نبايد فراموش کرد که، پس از سقوط سيد ضياء، هنگامي که رضاخان از سروان گري (Grey)، عامل ايتلينجس سرويس در ايران،۳خواست که جانشيني براي نخست‌وزير مستعفي تعيين کند، سروان اينتليجنس سرويس پيشنهاد داد که قوام به نخست‌وزيري منصوب شود، و وي مستقيما از زندان به دفتر نخست‌وزيري رفت. آنگاه هم که رضاخان نتوانست قوام را تحمل کند او را برکنار کرد و از ايران راند. پس از شهريور ۱۳۲۰ نيز نخست‌وزيري قوام به ميمنت دول خارجي ميسر شد و ربطي به «هوش و ذکاوت سياسي» او نداشت. به هنگام سفر هيات اقتصادي کافتارادزه به ايران در ۱۳۲۳، قوام محرمانه با يکي از اعضاي آن هيات به نام ن. بايباكـُف ملاقات کرد و زمينه نخست‌وزير بعدي خود را فراهم آورد. بنابر اسناد شوروي كه حسنلي نقل مي‌كند، قوام‌السلطنه، «در ملاقات‌هايي سري با يكي از اعضاي هيات [شوروي] – معاون كميسر صنايع شوروي اتحاد شوروي ن. بايباكـُف– گفت‌وگو كرد و به او گفت كه ساعد آنان را فريب مي‌دهد و نفت را به ايشان نخواهد داد. قوام‌السلطنه به آنان اطمينان داد كه اگر او نخست‌وزير مي‌شد، او با همه پيشنهاد‌هاي شوروي موافقت مي‌كرد. » (تاكيد افزوده) از همين رو، پيش از اينكه هيات تهران را ترك گويد، مقامات «نظامي، ديپلماتيك، و موسسات ويژه [اطلاعاتي] شوروي دستور يافتند بکوشند سقوط كابينه ساعد را فراهم آورند. »۴ اما با بركناري ساعد قوام به نخست‌وزيري نرسيد و حكيمي جاي ساعد را گرفت. چون سفير شوروي به مسكو بازگشته بود، كوشش‌هاي كابينه جديد به جايي نمي‌رسيد و پاسخي از مسكو دريافت نمي‌كرد. شوروي حاضر به مذاكره با آن كابينه حکيمي هم نبود. لذا سرانجام مجلس و شاه تن به نخست‌وزيري قوام‌دادند.
اين حمايت‌ها دليل ضعف سياسي قوام در کشور بود، نه دليل قوت وي، که هيچ پايگاه اجتماعي نداشت و حتي در ميان هيات حاکمه کشور هم از محبوبيت چنداني برخوردار نبود.
اما نکته مهم فشار محرمانه آمريکا است که ترومن بعد‌ها از آن به عنوان تهديد اتمي سخن گفت. نخست، بايد به اين نکته مهم اشاره کرد که برخي محققان علوم سياسي آمريکايي و ايرانيان رونويس‌کننده آنان از قلم انداخته‌اند. با توجه به دودوزه بازي قوام در مورد شکايت دولت حکيمي به شوراي امنيت، سفير آمريكا به وزارت خارجه متبوعش گزارش داد كه:
همانگونه كه پيش ازاين با شاه رفتار كرده بودم، [نزد قوام] بر اين نكته پا فشردم كه بسيار حائز اهميت بود كه ايران در عزم اش براي دفاع از خود هيچ ضعف يا ابهامي در اين قضيه [ارتباط مذاكرات قوام- سادچيكف و شكايت ايران در شوراي امنيت] نشان ندهد. نزد او [قوام] هيچ اشاره‌اي به اين نكردم كه ممكن است كه، در صورت ناتواني ايران، دولت آمريكا ابتكار اين كار را خود در دست گيرد.۵
مسلم است که، اگر فشار آمريكا نبود، قوام خيلي پيش از آن تسليم سادچيكف شده بود. به دنبال همين فشار‌ها بود که در بيستم مارس ۱۹۴۶ (۲۹ اسفند ۱۳۲۴) نماينده آمريكا از شوراي امنيت خواست كه شكايت ايران را در دستور كار خود قرار دهد.۶ دو روز بعد، در روز ۲۲ مارس (دوم فروردين ۱۳۲۵) بنابر قول غيرقابل انكار سناتور آمريكايي هنري جكسون از نزديکان ترومن– پرزيدنت ترومن آندري گروميكو را به كاخ سفيد فراخواند و به او گفت كه: «نيروهاي نظامي شوروي بايستي ايران را ظرف 48 ساعت ترك گويند، يا اينكه آمريكا از سوپر بمب جديد [اتمي]، كه تنها آمريكا در اختيار دارد، استفاده خواهد كرد. ما آن را بر سر شما خواهيم انداخت.»۷
شوروي همين كار را كرد و استالين بلافاصله، طي يك فرمان فوري به امضاي شخص خود و نيز رئيس ستاد ارتش آنتونُف، خطاب به فرمانده نظامي منطقه باكو، با رونوشتي براي باقراُف، دستور داد كه نيروهاي شوروي ظرف ۴۸ ساعت ايران را ترك كنند، مگر در آذربايجان8. همچنين آنتونف به فرمانده نظامي منطقه باكو فرماني مُشعر بر اين ارسال داشت كه تمام واحدها، دفترها، و مخازن اسلحه و مهمات بايستي از ايران به باكو بازگرداندمي بايستي بدون سر و صدا و با طمأنينه انجام مي‌گرفت. ۹ تخليه آذربايجان جزو اين فرمان نبود.۱۰ اين فرمان‌ها اسباب نگراني در فرقه در آذربايجان را فراهم آوردند و ملاقات باقراُف و پيشه‌وري و همكارانش را به دنبال داشتند. مهم‌تر از اين پيام شفاهي ترومن توسط سفير جديدش در مسکو به استالين بود که شرح مختصر آن را در زير مي‌آوريم.
پس از نطق تهديدآميز استالين در نهم فوريه ۱۹۴۶، نطق معروف چرچيل درباره «پرده آهنين» چنان شديد بود که، بنابر روايتي، آورِل‌هاريمن بلافاصله از مسکو به واشنگتن فراخوانده شد، و ۵ روز بعد ژنرال بدل اسميت به جاي او منصوب گرديد۱۱ بنابر دفتر قرارهاي ترومن، ساعت ۱۰:۱۵ صبح ۲۳ مارس ۱۹۴۶، ترومن سفير جديد خود در مسكو ژنرال والتر بِدِل اسميت (Walter Bedell Smith) را به حضور پذيرفت و از او خواست كه ضمن تقديم شفاهي پيام او به استالين، كه متنش پيش از آن كتبي تهيه شده بود، اين نكته را هم در مورد تخليه نيروهاي شوروي از ايران به استالين بگويد. ترومن در دفتر قرارهاي روز خود نوشت: «به بدل اسميت گفتم به [استالين] بگويد «من همواره بر آن بوده ام كه او استالين مرديست كه به قول خود عمل مي‌كند. حضور نيروهاي شوروي در ايران پس از دوم مارس اين تئوري را واژگون مي‌كند همچنين به او [بدل اسميت] گفتم استالين را مصرانه تشويق كند كه به ايالات متحده آمريكا سفر کند و نسخه‌اي از نامه والاس۱۲به تاريخ ۱۲ مارس را هم به او دادم.»۱۳3
پيرامون اولتيماتوم ترومن به استالين بايدگفت که چند ساعت پيش از امضاي اطلاعيه قوام سادچيكف در شب چهارم-پنجم آوريل 1946 (16-15 فروردين 1325)14 يعني در چهارم آوريل (15 فروردين) بين ساعت 21 تا 23 به وقت مسكو، سفير جديد آمريكا ژنرال بدل اسميت (Bedell Smith) از استالين در كرملين ديدار كرد و پيام تهديدآميز (اولتيماتوم) ترومن را شفاها به او رساند كه تاثير تعيين‌كننده‌اي در مذاكرات قوام با سفير شوروي گذاشت. سفير جديد آمريكا در خاطراتش، كه چند سال پس از آن رويدادها منتشر هم شد، روايت خود را از انتصابش به سفارت در مسكو، آموزش ويژه‌اي كه براي انتصاب اين سمت ديد، ديدار با ترومن، و سرانجام ملاقاتش با استالين را با دقت نظامي تشريح مي‌كند، شرحي كه، در كنار شهادت سناتور هِنري جكسون، بهترين سند موجود در مورد تهديد استالين توسط ترومن است. 15
وي در ساعت نه شب چهارم آوريل به ملاقات استالين در كرملين رفت. بدل اسميت مي‌نويسد كه پيش از ديدار با استالين وي متن يك صفحه و نيمي‌اي تنگاتنگ ماشين شده را، كه دولت متبوعش تحت عنوان «نكته‌هايي كه بايد در مكالمه با استالين بر آنها تاكيد ورزيد»، 16 در اختيار او قرار داده بود، چندين بار خواند تا همه را در حفظ داشته باشد. وي كه مترجمي همراه نداشت (محتملا براي سري نگهداشتن متن گفت‌وگو)، پس از ورود به دفتر استالين و رد و بدل كردن تعارفات معمول، يادداشت كوتاه فوق‌الذکري را كه ترومن براي استالين فرستاده بود به وي داد و مترجم استالين آن را به روسي ترجمه كرد. استالين سكوت مي‌كرد و تنها در آخر ديدار بود كه در مورد دعوت ترومن از وي براي ديدار از آمريكا تشكر كرد و گفت، به علت توصيه اطبايش نمي‌بايستي به مناطق دور دست مسافرت مي‌كرد؛ لذا، وي نمي‌توانست دعوت ترومن را بپذيرد. 17
سپس در اصل مطلب ملاقات، نخستين سوال اسميت از استالين، از متن حفظ کرده، اين بود: «شوروي چه مي‌خواهد و تا كجا به پيش خواهد رفت؟» او توضيح داد كه آمريكا با مساله امنيت شوروي و نيازش به سهمي از منابع خام جهان تفاهم داشت، با شوروي به‌خاطر صدماتي که طي جنگ از دست آلمان متحمل شده بود عميقا احساس همدردي مي‌كرد، از كوشش‌هاي درخشان مردم شوروي قدرداني مي‌نمود، و نسبت به برخي از خواست‌هاي شوروي اعتراضي نداشت. آنچه مورد انتقاد و موجب نگراني در آمريكا بود روش‌هايي بود كه شوروي مورد استفاده قرار مي‌داد تا به اهداف خود دست يابد. به نظر آمريكا مي‌رسيد كه شوروي اظهارات خود را در مورد مقاصد صلح طلبانه و سياست عدم دخالتش در امور كشورهاي ديگر و حقوق، آزادي‌هاي آنان، كه پس از جنگ اعلام داشته بود، جدي تلقي نمي‌كرد. مردم آمريكا مشتاق و نگران بودند كه با شوروي براي تامين نيازهايش تا نيم راه همراه شوند، زيرا معتقد بودند كه اگر دو كشور آمريكا و شوروي با يكديگر همكاري مي‌كردند، صلح جهان تامين مي‌شد.18
ژنرال اسميت گاه تاملي مي‌كرد، و سپس ادامه مي‌داد. او از جمله به برخي از مسائل مهم سياسي چون ايران، تركيه، و سازمان ملل اشاره برد. او افزود كه آمريكا نمي‌توانست امكان هيچگونه سياست تجاوزكارانه‌اي را ضدشوروي جدي تلقي كند. آمريكا در حال تخفيف سريع تجهزات نظامي خود بود، و اين خود نشانه‌اي كافي بود دال بر نبود مقاصد تجاوزكارانه آمريكا نسبت به شوروي. او گفت، به‌راستي آمريكا مايل بود در يك محيط بري از ظن و هراس حتي بيش ازين هم تجهيزات خود را تخفيف دهد. استالين همچنان به سخنان سفير آمريكا گوش مي‌داد.
آمريكا خواستار شواهد بيشتري از همكاري شوروي براي حمايت از اصول سازمان ملل بود. ترومن از جانب خود و وزيرخارجه اش برنز توسط بدل اسميت به استالين پيغام داده بود كه آنان فكر مي‌كردند كه، هنگامي كه استالين تعهدي مي‌كرد قصدش برآوردن آن بود. اما تصور اينكه، چون آمريكاييان اساسا مردمان صلحدوستي و عميقا خواستار امنيت در جهان بودند، پس يا ضعيف بودند يا نامتحد، و در امر تقبل مسووليت‌هايشان اهمال مي‌كردند، تفسير نادرستي از شخصيت آمريكا مي‌بود. ژنرال اسميت از قول ترومن به استالين گفت: «اگر روزي مردم ايالات متحده آمريكا متقاعد شوند كه ما با موجي از تجاوزات خزنده از طرف كشور قدرتمندي يا گروهي از كشورها هستيم، ما دقيقا به همان نحو واكنش نشان خواهيم داد كه همواره در گذشته[نسبت به ژاپن] نشان داده‌ايم.»19
پس از اين نكته بود كه استالين به سخن آمد، و متقابلا يك سلسله اتهامات بر آمريكا وارد آورد، از جمله اين اتهام كه در خليج فارس آمريكا وارد اتحادي قطعي با دولت بريتانيا شده بود. وي همچنين از فشار آمريكا براي اينكه شكايت ايران در دستور شوراي امنيت قرارگيرد، تا شوروي را مجبور به خروج از ايران كند، و مخالفت آمريكا با پيشنهاد گروميكو براي به تاخير انداختن بحث شکايت ايران، اظهار نارضايي كرد. او همچنين بر نياز شوروي به منابع جديد نفتي تاكيد ورزيد و افزود كه بريتانيا و آمريكا در راه دستيابي شوروي به چنين منابعي موانعي ايجاد كرده بودند.
در پايان مذاكره، بدل اسميت از نو همان سوال نخستين خود را مطرح كرد: «شوروي تا كجا به پيش خواهد رفت؟» استالين، در حالي در چشمان ژنرال آمريكايي مي‌نگريست، پاسخ داد: «ما بيشتر از اين پيش نخواهيم رفت.» و در پاسخ سفير آمريكا براي تدقيق اين پاسخ افزود كه شوروي قصد حمله به تركيه را نداشت.20 دست آخر، استالين به سفير آمريكا گفت: «از كوشش‌هاي خود سود ببريد. من به شما مدد خواهم رساند. من همواره در اختيار شما هستم.» او سپس بر تمايل خود به حفظ صلح و حمايت از سازمان ملل اصرار ورزيد، و افزود، برغم اختلافات ايدئولوژيك سياسي، موضع آن دو كشور متغاير نبودند. «ما نبايستي به لحاظ اختلاف عقيده يا استدلالات، كه در خانواده‌ها يا بين دو برادر رخ مي‌دهد، نگران يا وحشت زده باشيم، زيرا اين اختلافات مي‌توانند با حوصله و حسن‌نيت از ميان برداشته شوند.»21 بدين‌سان، مي‌توان ديد كه بين اخطار ترومن به گروميكو در 22 مارس و پايان ملاقات سفير آمريكا در كرملين در نيمه شب 4 آوريل مواضع استالين تعديل پيدا كرده، و به سطح «برادري در خانواده» رسيده بودند.
به هر رو، چند ساعت پس از آن ملاقات، در ساعت 4 صبح روز شانزدهم فروردين/پنجم آوريل، سادچيکف قوام را با عجله فراخواند تا اعلاميه مشتركي با او امضا و منتشر کند. اين سند به دروغ اعلام مي‌داشت كه مذاكرات در «تاريخ پانزدهم فروردين مطابق با چهارم آوريل به نتيجه رسيده بود،»22 درحالي‌كه اين متن تنها چند ساعت پيش از آن در تاريكي شب امضا شده بود. در ششم آوريل, نه پنجم آوريل، گروميكو به شوراي امنيت اطلاع داد كه مذاكرات ايران و شوروي به نتيجه رسيده، و يك اطلاعيه مشترك آن را اعلام كرده بود.23 اگر قرارداد در صبح چهارم آوريل امضا شده بود، همان روز منتشر مي‌شد و نه در روز پنجم آن ماه. در اينجا نكته جالب و مهم اينست كه در ششم آوريل، يعني بيش از 24 ساعت پس از امضا و پخش موافقتنامه قوام-سادچيكف گروميكو تاريخ امضا و نشر اطلاعيه مطبوعاتي را چهارم و نه پنجم آوريل نوشت،24 امري كه نشان مي‌دهد كه قصد شوروي اين بود كه چنين بنماياند كه شوروي تصميمش را پيش از ملاقات ژنرال بِدِل اسميت و استالين گرفته و با قوام به امضا رسانده بود.25
در اينجا اشاره به تسليم شدن استالين و امر او به باقراُُف براي جمع کردن بساط فرقه دموکرات حائز اهميت است. در مورد توافق اضطراري بين قوام و سادچيكف در ساعت چهار نيمه شب چهارم تا پنجم آوريل، توجه به نحوه و ساعت ابلاغ آن به ميرجعفر باقراف نيز حائز اهميت است. ميرحسن سيداُف منشي دفتر باقراُف در خاطرات خود آورده است كه:
ساعت 2 پس از نيمه شب [چهارم/پنجم آوريل] زنگ تلفن به صدا در آمد. دستيار استالين پاسكربيشف مي‌پرسيد: «باقراُف كجاست؟ نيم ساعتي است كه نمي‌توانم او را پيدا كنم. لطفا او را پيدا كنيد و به او بگوييد فورا به استالين تلفن كند.» بلافاصله، من با باقراُف در زاغولبا [محل ويلاهاي ييلاقي سران حزب در كناره درياي خزر] تماس گرفتم، او را در اين باره مطلع كردم، و خواهش كردم كه فورا به شهر بيايد. نيم ساعت بعد اتومبيل باقراُف در برابر در ورودي شماره «1» توقف كرد. . . او سخت مضطرب بود. . . باقراُف گوشي را برداشت و خواست كه او را با مركز تلفن كرملين متصل كنند. بعد از دو ثانيه استالين پاي تلفن آمد، و بي‌مقدمه گفت: «ما ناچاريم نيروهايمان را از ايران بيرون ببريم؛ پيشنهاد خودتان را در مورد اينكه چه بايد كرد ارائه كنيد. . . ».
باقراُف با لحني ملتمسانه از استالين تقاضا مي‌كرد كه استالين اين كار [تخليه ايران] را نكند.
«كار‌ها در آنجا دارند رو به راه مي‌شوند؛ تمام كارهايي كه انجام داده‌ايم به هدر خواهند رفت. اين جنبش - اين كار عظيم تاريخي ملت ما - محو و نابود خواهد شد.» لكن استالين بر سر حرف خود باقي ماند. باقراُف دو بار ديگر مصرا از استالين خواست نيروهاي شوروي را از [آذربايجان] ايران خارج نكند. در پايان اين گفت‌وگو، كه 20 دقيقه طول كشيد، استالين گفت: «اين يك دستور است و بايد اجرا شود!... ما نمي‌توانيم جنگ ديگري را آغاز كنيم.»26
اين جمله آخر استالين دقيقا نشان مي‌دهد كه وي يا مي‌بايستي پروژه بريا-باقراُف براي تجزيه آذربايجان را رها مي‌كرد، يا از آن حمايت مي‌كرد و خود را براي جنگ با آمريكا آماده مي‌ساخت، با آمريكايي كه اكنون بمب اتمي داشت، بمبي كه ترومن به‌وسيله گروميكو و بدل اسميت به رخ استالين كشيده بود.
به اعتقاد شما قوام تا چه حد در اعطاي امتياز نفت شمال به روس‌ها در قبال حل مساله آذربايجان جدي بوده است؟
به نظر من، چون قوام هيچگاه به منافع ايران فکر نمي‌کرد - و اين امر را ما در زندگي او از زمان مشروطه به بعد، به‌ويژه در اعطاي قرارداد‌هاي نفتي به شرکت‌هاي آمريکايي در زمان نخستين صدارتش پس از کودتاي 1299، شاهد بوده‌ايم - و همواره به سود شخصي خود و مقام صدارت خويش مي‌انديشيد، بايد نتيجه گرفت که وي در قصد اعطاي نفت شمال به روسيه شوروي صادق بود. از همين رو، او انتخابات مجلس پانزدهم را با تقلب‌هاي کامل برگزار کرد و به‌خصوص مانع انتخاب دکتر مصدق -نماينده اول تهران در مجلس چهاردهم و باني قانون منع اعطاي هرگونه قراردادي به دول خارجي در زمان جنگ - شد تا مصدق نتواند با قرارداد او با سادچيکف مخالفت ورزد. البته اين را هم مي‌دانيم که وي در همان مجلس دفاع جانانه‌اي از قراردادش با شوروي کرد. اگر پيشنهاد قوام راي نياورد به سبب مخالفت گسترده همان نمايندگاني بود که او، همراه با دربار شاه، دستچين کرده بود- نمايندگاني که پس از انتخاب ديگر نيازي به قوام نداشتند.
سياست قوام در نزديکي به اتحاد شوروي در طول بهار و تابستان سال ۱۳۲۵، از يک سو، و تلاش براي دخيل کردن آمريکا در ايران را، از سوي ديگر، چگونه مي‌توان تحليل کرد؟
اين سياست، نخست، از انگيزه چشمداشت وي به قدرت و صدارت نشأت مي‌گرفت و باناآگاهي وي از اوضاع جهاني و رقابت‌هاي در حال شکل‌گيري آمريکا و شوروي، که تا آن زمان متحد عليه آلمان هيتلري و ژاپن بودند، تقويت مي‌شد. اين ناآگاهي از سياست بين‌المللي موجب مي‌شد که وي فکر کند مي‌توانست با حمايت دو دولت بزرگ متحد در جنگ جهاني دوم مادام‌العمر حکومت کند؛ انديشه خامي که، البته، همه ديکتاتور‌ها از شاه سابق گرفته تا صدام حسين و موگابه... در ذهن خود مي‌پرورانند. همين انديشه را رزم‌آرا هم داشت. او که نخست با حمايت آمريکا و بريتانيا به قدرت رسيد خود را آهسته آهسته با شوروي هم نزديک کرد، با اين تصور باطل که هر سه قدرت ضامن قدرت وي مي‌توانستند بود. امري که او و قوام در نظر نمي‌گرفتند، از يک سو، قدرت مردم بود که هم رزم‌آرا را ساقط کرد و هم قوام را در سي ام تير، و از سوي ديگر، پايان اتحاد گذراي آن دولت‌ها پس از جنگ.
قضيه آذربايجان اولين مورد از مواردي بود که شوراي تازه تاسيس امنيت سازمان ملل متحد در دستور کار خود قرار داد. به اعتقاد شما نگراني روس‌ها از طرح اين مساله در شوراي امنيت تا چه ميزان در خروج آنها از آذربايجان و قطع حمايت از پيشه‌وري موثر بود؟ چرا که به هر صورت حل دوجانبه مساله خروج روس‌ها از ايران ميان مسکو و تهران در قياس با حل آن بر اثر اقدام شوراي امنيت براي روس‌ها نيز نوعي فرار از شکست مي‌توانست محسوب شود.
روسيه شوروي اصرار داشت که (اختلاف) در مذاکرات دوجانبه حل شود، بيشتر از اين رو که مي‌دانست زور دولت ايران به شوروي نمي‌رسيد. گروميکو نماينده شوروي در آمريکا مداوما به طرح شکايت در شوراي امنيت اعتراض مي‌کرد و جلسات را يا ترک مي‌کرد يا در آن حضور نمي‌يافت. بنابراين، بدون طرح شکايت ايران در سازمان ملل و فشار بين‌المللي مساله آذربايجان قابل حل نمي‌بود، چون، چنانکه در کتاب حسنلي، «فراز و فرود فرقه دموکرات» مستندا آمده است، دولت شوروي برنامه تسخير شمال ايران را داشت و نيز مي‌خواست در تمام ايالات شمالي دولت‌هاي خودمختار براي زمينه‌سازي تجزيه فراهم آورد.۲۷
حزب توده ايران در کابينه قوام‌السلطنه حضور داشت و اساسا قوام به دليل تشکيل کابينه ائتلافي با حزب توده و تلاش براي حل مساله آذربايجان از طريق مذاکره با شوروي مورد حمايت حزب توده ايران در آن مقطع بود. با اين وجود حزب توده، به‌رغم مخالفت اعضا (بنابر اظهارات برخي اعضاي کميته مرکزي مانند اسکندري)، با خودمختاري آذربايجان، به دليل نظر روس‌ها از خودمختاري آذربايجان نيز حمايت مي‌کرد. در مجموع، سياست حزب توده ايران در آن مقطع در نحوه مواجهه با قوام و همچنين نحوه برخورد با فرقه دموکرات تا چه ميزان معقولانه بود؟
اين سخن اسکندري کاملا درست است؛ نه فقط اعضاي آگاه حزب که همچنين اکثريت کميته مرکزي با ايجاد فرقه دموکرات مخالف بودند. اين مخالفت را کميته مرکزي طي نامه‌اي به امضاي اسکندري و همچنين نامه ديگري به امضاي اردشير اُوانسيان، به حزب شوروي ابلاغ کرد. اما هنگامي که اسکندري هنوز در پاريس بود، سفير شوروي و علي علي اُف، مسوول امور امنيتي آن سفارت، دو نفر عضو ديگر هيات اجرايي را فراخواندند و مواضع شوروي را (توضيح دادند.) در نتيجه، آن دو نفر طي نامه‌اي به حزب کمونيست شوروي اعلام داشتند که از آن پس از حزب توده از حزب شوروي (اطاعت خواهد کرد.) رونوشت روسي اين نامه‌ها در اختيار من است و قرار است در کتابي که در انتظار مجوز است چاپ شوند. اين را هم بيفزايم که، بنابر اسناد شوروي، کميته مرکزي حزب توده با شرکت در کابينه قوام هم مخالف بود و تنها زير فشار شوروي تن به اين کار داد، و عواقب آن را در سرکوب بعدي سازمان‌هاي خود شاهد بود. لذا، حزب توده اسير زايش خود به کمک شوروي بود و تا آخر عمرش هرگز نتوانست خود را از گهواره شوروي بيرون کشد.
چنين به نظر مي‌آيد که ميان مسکو و باکو در خصوص مساله آذربايجان اختلاف‌نظرها، و به بياني ديگر، تفاوت در اهداف در خصوص حمايت از خودمختاري آذربايجان وجود داشت. باقراُف در باکو بيشتر ديدگاهي ناسيوناليستي در خصوص آذربايجان داشت و، از سوي ديگر، در مسکو نگاه به آذربايجان با امتياز نفت شمال ارتباط مشخصي داشت.
اگر چنين برداشتي را صحيح بدانيم، آيا سرمايه‌گذاري جدي روس‌ها در آذربايجان در حمايت از فرقه دموکرات و پيشه‌وري تنها با هدف ايجاد اهرم فشار بر ايران در خصوص مساله نفت قابل قبول است؟ يا روس‌ها اهداف کلان‌تري را دنبال مي‌کرده‌اند؟
اين نکته درست است، اما نه در آغاز. روشن است که باقراُف مي‌خواست آذريايجان ايران را تجزيه کند و دولت بزرگ (آذري) خود را تشکيل دهد، دولتي که گستره آن تا جاده قزوين-تهران مي‌رسيد. از سوي ديگر، بريا مي‌خواست بخشي از آذربايجان شوروي را به گرجستان ملحق کند. اين دو تغيير، افزون بر دست‌اندازي به نفت ايران، قدرت آن دو رهبر را در کميته مرکزي شوروي و قدرت خود شوروي را افزايش مي‌داد اما پس از تهديد ترومن، چنانکه در بالا ديديم، استالين ناچار از لغو برنامه‌اش شد. باقراُف که درک کلي استالين را از تهديد آمريکا نداشت نمي‌توانست جز با تشر استالين به قضيه پايان دهد. مذاکرات شوروي با قوام در مورد فرقه دموکرات جز صحنه سازي آبرومندانه براي خروج ارتش شوروي از آذربايجان نبود، چون چنانکه مي‌دانيم، به هنگام لشکرکشي قوام و شاه به آن ايالت، شوروي تنها کاري كه کرد اين بود که براي دو روز مرزهاي خود را براي فرار فرقه‌اي‌ها بازگذاشت.
1 - پاسخ به پرسش ها از کتاب در دست انتشار اين نويسنده استخراج شده اند: غروب شوکت قوام‌السلطنه (حضرت اشرف)...
2- در اين باره توجه خواننده را به کتاب فوق الذکر جلب مي کنيم.
3 - بنگريد به خ. شاکری، ميلاد زخم. نهضت جنگل و جمهوری شوروی سوسياليستی ايران، تهران، اختران، 1284، صص400، 584.
4- Hasanli, At the Dawn of the Cold War, . The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941-1946, Lanham (MD), 2006, p. 51.
5- 11 March 1946, Foreign Relations, 1946, VII, Washington DC, p. 350., cited in Kauz, Politische Parteien und Bevöklerung in Iran, p. 142.
6- R.W. Van Wagenen, The Iranian Case, 1946, New York, 1952, p. 116
7 - از خاطرات سناتور هنري جَكسوُن كه به هنگام اشغال سفارت آمريكا در تهران در هفته نامه تايم منتشر شد:
“Good Old Days,” Time Magazine, Monday 28 January 1980.
8- Hasanli, At the Dawn of the Cold War, pp. 243-4.
9 -Ibid., p. 242
10 - Ibid., p. 244.
11- Ibid., p. 201.
12 - والاس موري (Murray) سفير آمريكا در تهران.
13 - به نقل از فتوكپي صفحه 23 مارس 1946 از دفتر قرارهاي ترومن، كه كتابخانه ي ترومن (Truman Library)لطفاً در اختيار اين نويسنده قرار داد.
14 - در مورد امضاي موافقتنامه ي قوام-سادچيكف در ساعت سه صبح 5 آوريل، يعني چند ساعت پس از ملاقات بدل سميت با استالين، همچنين بنگريد به حسنلي (At the Dawn of the Cold War, p.267).
15- Walter Bedell Smith, My three Years in Moscow, New York, 1950.
16 -Ibid., p. 46
17 -Ibid., p. 50.
18 -Ibid.
19- Ibid., pp. 51-2.
20- Ibid., p. 53.
21- Ibid., p. 54.
22 - جامي، گذشته چراغ راه ...، ص 396.
23- Document diplomatique français, 1946, II, Bruxelles, 2004, p. 149.
24- R.W. Van Wagenen, The Iranian Case, 1946, New York, 1952, p. 117-8. US Government, Foreign Relations, 1946, VII, Washington DC, 1969, 405, n. 72.
25 - براي متن طرح قرارداد نفت امضاشده بين قوام و سادچيكف، بنگريد به جامي، گذشته چراغ راه ...، ص 396 به بعد.
26 - الدار اسماعيل اُف، (Vlast i narod) حكومت و مردم، سال هاي 1953-1945، باكو، 2003، ص 63، به نقل از دستنويس خاطرات چاپ نشده اش در بايگاني دولتي باكو، ص 23 - (ت. ا.)
27- اين مسئله در كتاب در دست انتشارم با تكيه بر اسناد مفصلا تشريح شده اس
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر