دگرگونی ها و تحولات اجتماعی و عوامل این تغیرات بنیادین از منظر جامعه شناسی- بخش اول کاظم رنجبر

ماخذ (1) مقد مه : مقدمه : دگرگونی ها و تحولات اجتماعی ، عنوان یک مقاله نسبتا طولانی در زبان فرانسه است که توسط جامعه شناسان معتبر فرانسه در رابطه با تحولات و جنبش های اجتماعی جوامع امروز نوشته و تفسیر و تحلیل شده است . به عنوان یک جامعه شناس با تخصص در رشته جامعه شناسی سیاسی ، این مقاله را ضمن ترجمه و تحلیل و تفسیر با واقعیت های جامعه ایران امروز که مدت بیش از 32 سال است که بانظام دیکتاتوری دینی اداره می شود ، در اختیار هموطنان ایرانی قرار میدهم . البته بعد از پایان این مقاله زمینه تبادل اندیشه و نقد هموطنان با رعایت اصول دمکراتیک و استناد به وقایع تاریخی ایران امروز ،مسلما راه را برای بالابردن آگاهی فردی واجتماعی جامعه ایران در محدوه خود فراهم می سازد . آنچه که مسلم و یقین است ، تاریخ معاصر ملت ها نشان می دهند ،نظام هائیکه فاقد پایگاه دموکراتیک مردمی هستند ، آینده ای ندارند ، و نخواهند داشت . نظام دیکتاتوری کمونیستی ، که بیش از 74 سال (از سال 1917- تا 1991 ) با تمام وعده های دروغین و مردم فریبانه خود نه تنها در روسیه بلکه در سایر کشورهای کمونیستی اروپائی نیز فرو ریخت . تاریخ ملل جهان امروز به روشنی نشان میدهد نبود پایگاه مردمی و فساد حاکم در بطن دستگاه حکومتی دیکتاتوری های گوناگون به هرنام و هر ایدئولوژی ، وقتی پایگاه مردمی نداشته باشد ، فروپاشی آن نظام ها حتمی است . جنبش ها و حرکت های اجتماعی مراحل مقدماتی این حرکت های تاریخ ساز هستند . لذا تلاش خواهد شد این حرکت ها از منظر جامعه شناسی در چند مقاله مورد تحلیل و تفسیر قرار بگیرند . * * * دگر گونی و تحولات اجتماعی عواملی هستند که جامعه را از منظر رفتاری و معیار ارزش ها در طول زمان بطور عمیق دگر گون می کند . به عنوان مثال ، در بخشی از جوامع اروپائی ، حکم اعدام یک قاتل که حتی به عمل خود یعنی به قاتل بودن خود بطور روشن و آشکار در دادگاه اعتراف می کند ، دادگاه های های این کشورها حکم اعدام قاتل را منسوخ کرده اند . باوجود لغو حکم اعدام قاتل ، بر تعداد قتل در این کشور ها اضافه نشده است . این نمونه از تحولات و تغییرات معیارهای رفتاری و اجتماعی یک جامعه در طول زمان هستند . دگرگونی اجتماعی ، بنیادی و اساسی از منظر جامعه شناسی ،آن تغییرات عملی و رفتاری عموم جامعه هستند که در طول زمان معیار ها و رفتار های جامعه را عوض میکنند . در این پژوهش این معیار ها و عمل کرد آنان مورد مطالعه قرار خواهد گرفت . دوگرایش فکری و عقیدتی ، این تحولات بنیادی را در چهارچوب مکتب فکری خود تعریف می کنند . - پیروان مکتب تکامل گرایان : (Evolutionnistes ) که ترقی و تکامل انسان را در رابطه با شرایط محیط زیست مورد مطالعه قرار می دهند . همچنانیکه زیست شناسان پیرو این مکتب موجود زنده و روند تکاملی آنرا را از منظر طبیعی موجود زنده ، چه ازمنظر ژنتیک و مورفولوژی (شکل اندام موجود زنده)همچنین نیز انسان را از منظر روند فرهنگی و اجتماعی مورد مطالعه قرار میدهند .پیروان روند تکاملی موجودات زنده مکاتب متعددی دارند ولی بنیانگذاز این مکتب چارلز داروین (Charles Darwin-1809-1882) است . -پیروان مکتب:نقشگرایان :(Fonctionnaliste )نظریه ایکه تغییرات اجتماعی را حاصل عمل کرد قوانین و ارزش های موجود در جامعه و نفوذ عوامل داخلی و خارجی ، چون اختراعات و توسعه و رشد علم و پخش آن در جامعه می دانند . عوامل تاثیر گذاز داخلی خود جامعه ، و همچنین عوامل تاثیر گذار خارجی در جهان و تمدن و نوع زندگی ، در دگرگونی ارزشهای سنتی جامعه نقش اساسی دارند . مسلما اختراعات چون برق ، رادیو ، تلویزیون ، سینما ، نلفن همراه ، کامپیوتر ، امروز مرزهای سانسور را شکستند و روند تکامل و تحولات فکری و ارزشهای اجتماعی را کاملا تغیر دادند . نقش گرایان به اصول و قوانین عملکرد دگرگونی این اختراعات بسیار دقیق و عمیق توجه می کنند . تمام جوامع بشری ، در یک عمل کرد مشترک روند تکاملی مرحله ای ، بر طبق قانون جهان شمول تضاد سنت با تجدد و نوگرائی پیش میروند . نظریه روند تکاملی جامعه بر این اصل تکیه دارد که :مجموعه عمل کرد نوآوری ها در نهایت در یک مرحله به تغییرات زیر بنائی ارزشها و معیار های جامعه منتهی می شوند . حد و نهایت تغییرات اجتماعی ، از دو منظر مورد مطالعه قرار می گیرند . 1- از منظرجامعه شناسی محدود گروه های محدود جامعه . 2- از منظر جامعه شناسی گسترده گروهای گسترده جامعه . به عنوان مثال : رفتار و ارزشهای روحانیون ، و یا رانندگان تاکسی در یک کشور ، رفتار یک گروه اقلیتی آن جامعه است نه رفتار کل جامعه . تغییرات و دگرگونی اجتماعی از منظر جامعه شناسی دارای دو سطح است . تغییرات کوچک جامعه – تغییرات بزرگ جامعه . این تغییرات در عین حال شروع و پایان یک روند هستند . آنچه که این تغییرات مورد توجه جامعه شناسان قرار می گیرند ، تاثیر و عمق این تغییرات بر عمق ساختار جامعه است که مورد توجه جامعه شناسان قرار می گیرد . به عنوان مثال : حاکمیت مطلق دستگاه روحانیت در ایران ، در طول 35 سال ، تغییرات عمیقی از منظر جامعه شناسی در رفتار ایرانیان نسبت به روحانیت و باورهای دینی ملت ایران بجا گذاشته است . این تغییرات در عین حال شروع و پایان روند هستند . این تغییرات باید به عمق ساختار جامعه تاثیر گزار باشند تا مورد توجه و مطالعات جامعه شناسان و پژوهشگران قرار بگیرند . البته نباید فراموش کرد تغییرات جامعه همیشه تغییرات بنیادین نیستند ، بلکه میتوانند فقط ظاهری باشند (به عنوان مثال انقلاب شاه و مردم در رژیم گذشته ، در حالیکه شاه جنبه های ظاهری فرهنگ اروپا را به ایران منتقل می کرد ، درصورتیکه از وجود اصول نظام های حکومتی دمو کراتیک خبری نبود ) فراموش نباید کرد تغییرات جامعه همیشه تغییرات بنیادی نیستند بلکه می توانند فقظ ظاهری باشند . تغییرات اجتماعی ، یک سری تغییرات قابل دید و ملاحظه و قابل بررسی در طول زمان متوسط هستند ، به عبارت دیگر ، شعار نیستند . این تغییرات در روی اخلاقیات و فرهنگ عمومی جامعه تاثیر گذار هستند . روند تکاملی مجموعه تغییرات ممتد در طول زمان در جامعه تاثیر می گذارند . برای گی روشه (Guy Rocher جامعه شناش کانادائی متولد 1924 ) تمام تغییرات اجتماعی قابل ملاظه و قابل محاسبه در زمان هستند و تاثیرات آن مرحله موقتی نیستند، بلکه دائمی هستند . زیر بنا و عمل کرد جمعی جامعه ، در آن جامعه در طول تاریخ آن جامعه از بنیه عوض می شود . دگرگونی اجتماعی چیست ؟ 1 - اولا دگرگونی اجتماعی لزوماً یک پدیده و دست آورد جمعی است ، به عبارت دیگر شرکت جمع جامعه در دگرگونی اجتماعی امری است الزامی ویا بخشی ارزنده و برای تغیر ، لازم و ضرروی می باشد . مثلا برای دفاع از آزادی بیان واندیشه در یک نظام دیکتاتوری ، شرکت جمع فرهنگیان و دانشگاهیان جامعه امری است ضروری . در ثانی ، یک تغیر و تحول اجتماعی وقتی در جامعه میتواند قابل اجرا باشد ، که این تغییر و تحول را در بخشی از جامعه قبلا مشاهده کرد . به عبارت دیگر زمینه ذهنی و عینی برای این تغییر و دگرگونی ، حداقل در بخشی از جامعه قابل مشاهد باشد . 2- برای تغیر و تحولات اجتماعی مهم و اساسی است که نشان بدهیم و مشخص بکنیم ، که عناصر زیربنائی یا فرهنگی سازمان اجتماعی جامعه تغیر یافته اند و بتوانیم این تغییرات را بطور روشن توضیح بدهیم . به عنوان مثال امروز درجامعه فرانسه ، هیچ متفکری نمی تواند جدائی دین از سیاست را زیر سئوال ببرد . برای اینکه این اصل بعد از گذشت دو قرن نیم از انقلاب کبیر فرانسه ،(تاریخ انقلاب کبیر فرانسه -1789 ) بخشی از فرهنگ سازمان اجتماعی جامعه فرانسه شده است . 3- چنانکه یک اعتصاب کارگران یک موسسه صنعتی می تواند باعث افزایش دستمزد کارگران به تناسب هزینه زندگی بشود . این افزایش دستمزد را نمی توان تغییرات ساختاری جامعه به حساب آرود. این افزایش دستمزد کارگران یک موسسه تنظیم دستمزد تغیر توازنی محسوب می شوند نه تحولات بنیادی و ساختاری . ولی اگر همین اعتصابات با عث تغیر در راستای منافع کارگران سایر موسسات شبیه باشد در آن صورت می گوئیم :یک تغییرات ساختاری رخ داده است و در حقیقت تغییرات اجتماعی محسوب می شود . سومین حالت : یک تغییرات زیر بنائی لازم میدارد که آنرا در طول زمان مورد مطالعه و توجه قرار بدهیم . به عبارت دیگر بتوانیم این تغییرات را در مجموعه زمان مشاهده بکنیم . (مثلا تغییرات بین شش ماه اول – شش ماه دوم شش ماه سوم ) در حقیقت این تغییرات اجتماعی را با مشاهده و استناد به واقعیت های عینی در طول زمان متوان تائید کرد . (مثلا تغیر سن ازدواج دختران در یک جامعه اسلامی را با مشاهده این تغیر در طول 10 سال –15 سال - 20 سال- میتوان تائید و تصدیق کرد ) و با مشاهده این واقعیت ها در طول زمان است که می توان گفت در جامعه تغییرات بنیادین در رابطه با این موضوع روی داده است ) 4- برای اینکه یک دگرگونی اجتماعی ، دگرگونی ساختاری محسوب بشود ، تمام دگر گونی جامعه باید نشان بدهند که این تغییرات ادامه دار هستند . به عبارت دیگر ، این تغییرات ریشه دار می باشند ، سطحی و ظاهری و کوتاه مدت نیستند . 5- بطور خلاصه چنین میتواند گفت : دگرگونی اجتماعی در روند و تحولات تاریخی جامعه نقش اساسی دارند . به عبارت دیگر اگر در جامعه ای دگرگونی اجتماعی نبود ، تاریخ آن جامعه ، تاریخ امروزی آن جامعه نمی بود . البته برای اثبات آن در عمل ، کار چندان آسان نیست . تاریخ از منظر تحلیل فرضی کاری است بس پیچیده و مشکل . به عنوان مثال اختراع صنعت چاپ ، تاریخ بشریت را عوض کرد و همه دنیا این را قبول دارند ولی اثبات این اصل در عین حال بسیار پیچیده است . . 6-این سئوالات و تفاسیر ایکه توضیح داده می شوند ، راه را هموار میکنند تا بتوانیم بگوئیم: به چه طریق جامعه شناسی معاصر مسئله دگرگونی اجتماعی را مورد مطالعه قرار میدهند . بطور خلاصه جامعه شناسان برای دگرگونی اجتماعی در مقابل شش سئوال قرار می گیرند . 1- اول از خود می پرسند ، چه چیز در یک جامعه عوض یا دگر گون می شود . این مسئله خیلی مهم است که بدانیم در جامعه کدام بخش ، یا در کجای جامعه دگرگونی رخ می دهد ؟ مثلا دگرگونی در زمینه زیربنائی جامعه رخ می دهد یا در زمینه فرهنگی ، اسطوره ها ، ارزش ها و ایده ئولوژی و باورها رخ میدهند ؟ معمولا عموم سعی میکنند سریعتر و اغلب صورت ظاهری و حدود این تغییرات را توضیح بدهند . 2- جامعه شناس این سئوال را از خود می کند : دگر گونی و تغییرات اجتماعی در عمل چگونه رخ می دهد ؟ چه روندی را طی می کند ؟ آیا این دگرگونی مداوم و روند خود را بطور مداوم ادامه میدهد و یا یک روند غیر منظم و هر از چند گاهی است ؟ از خود سئوال می کند : در جامعه ، کجا این دگرگونی به مقاومت سخت (سنت طلبان ) برخورد می کنند؟ این مقاومت به چه شکل خود را نشان میدهند ؟ به عنوان مثال : مخالفت آخوند ها در ایران با قوانین برابری زن با مرد ، مخالفت با تقسیم اراضی ، مخالفت شرکت زنان در انتخابات و حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مجلس شورامی ملی . نمونه هائی از این نماد دگرگونی جامعه و در مقابل انعکاس نیروهای بازدارنده این دگرگونی ها هستند . 3- روند و سرعت دگرگونی و تغییرات مهم هستند . لذا لازم است جامعه شناسان به این روند کاملا توجه بکنند . 4- بعد از آنکه امر واقعه دگرگونی جامعه شناخته و مسلم شد ، این بار میتوان این تغییرات و تحولات را تعریف و تفسیر بکنیم. در اینجا ضمن تفسیر و تجزیه سعی می شود عامل دگرگونی نیز تجزیه و تحلیل شود . 5- همچنین از خود سئوال می‌شود ،که عامل و یا عاملین فعال و نقش آفرین که به دگرگونی جامعه منتهی شدند چه عناصری بودند و هستند ؟ همچنین عناصر عناصر مخالف و مقاوم در مقابل دگرگونی جامعه نیز مورد سئوال و دقت قرار می گیرند . 6- در نهایت تمام تجزیه و تحلیل ها ، جا معه شناس را به این نتیجه می رساند که از خود بپرسد : که آیا میتواند روند وقایع آینده را پیشبینی بکند ؟ و راههای مختلفی را جامعه میتواند در وقایع گوناگون آینده محتمل است ، انتخاب بکند ؟ نقش آفرینان دگرگونی اجتماعی . افراد : نقش عنصر انسانی : افراد . این عناصر گروهای فعالی هستند که در واقع موتور و قوه محرکه تغییرات اجتماعی می باشند . این عاملان فعال و آرمانگرا مدافع عقاید و ایده اولوژی ها ئی هستند که خود بر آن باورد دارند . همین عناصر فعال خود نشانگر کیفیت و تداوم خواسته های تغییرات اجتماعی می باشند . الف- مفهموم نقش آفرین اجتماعی از منظر جامعه شناسی . از منظر جامعه شناسی ، پدیده اعمال ، رفتار اجتماعی تداخل متقابل اعمال در اعمال اجتماعی می باشد . تمام پدیده ها چون اعمال انسان ، باورهای انسان ، رفتار انسان ، حاصل اعمال و تاثیر متقابل انسان می باشند . به عنوان مثال وجود یک نظام استبداد دینی در ایران ، ناشی از فقر فرهنگی و علمی عموم جامعه است که در طول قرون خرافات دینی در مغز ایرانی جای گرفته است . انسان دارای استعداد ، دقت و توجه کردن به محیط زیست و اجتماعی خود می باشد و آزادانه میتواند از این مشاهدات نتیجه گیری بکند . لذا برای رسیدن به نتایج ناشی از بررسی و تحلیل ازمحیط اجتماعی خود یک استراتژی و روشی را بکار می گیرد . جامعه حاوی مشکلات و محدودیت هائی است که انسان مجبور است در مقابل این مشکلات و محدودیت ها ، برای خود یک استراتژی و برنامه ای را طرح و به اجراء بگذارد . این استعداد نقش آفرینی انسان در ساختن زندگی خود بخاطر محدود بودن منابع مورد احتیاج انسان ، زندگی انسان را با مشکلات روبرو می کند . این حوزه فاقد از اطمینان بستگی به استعداد انسان و جایگاهی را که درجامعه اشغال کرده کرده است ، دارد . و عدم اطمینان نسبت به محیط و حوادث زندگی ، نقش انسان را در اداره زندگی خود و محیط زنگی خود ، او را با محدویت ها روبرو می کند . این حوزه فاقد از از اطمینان بستگی به استعداد انسان و جایگاهی را که انسان در جامعه اشغال کرده است ، دارد . همچنین این استعداد و امکانات مثبت زمینه های قابل استفاده ،بستگی به همبستگی های درون اجتماعی ، احترام به قوانین و ارزشها حاکم درجمعه دارند . تمام انسان‌های فعال در یک محدوده مشخص ، در زمینه فعالیت هایشان ، نکات مثبت و منفی دارند ، که بر استراتژی و اهداف شخصی او در آینده غیر مشخص و پیش بینی نشده تاثیر گذار هستند . قدرت انسان فعال بستگی نسبی به زمینه های معلوم ایکه او میتواند کنترل بکند دارد . مهم آن است که بتواند مسائل پیش بینی نشده را از طریق عقل و منطق اداره بکند . به عنوان مثال ، در«انقلاب اسلامی ایران » که بخشی از تحصیل کرده های دانشگاهی ایران با تمام صداقت و ایمان شرکت داشتند ، هرگز باور نمی کردند که بدست خود پایه یک نظام استبداد دینی را در ایران مستقر میکنند . ب- نقش نخبگان جامعه در دگرگونی های اجتماعی . بنا به تعریف : V- Pareto-ویلفردو – پارتو، متولد 1848- مرگ 1923- جامعه شناس فرانسوی ، نخبه‌گا ن جامعه اعضای برتر جامعه هستند . به عبارت دیگر ، نخبه گان جامعه کسانی هستند که در یک رشته تحصیلی و علمی و تخصصی معین و مشخص از کیفیت بالائی بر خوردار هستند .آنان گروهی متشکل از افراد هستند که در جامعه دارای قدرت و شخصیت می باشند . لذا در انتخاب نوع جامعه و نوع حکومت و روند ترقی جامعه تاثیر گذار می باشند . مفهوم نخبه از دو عنصر : حاکمیت وقدرت مایه می گیرد . نخبه گان یک جامعه متشکل از گروهی از جامعه می باشند که دارای قدرت و پرستیژ شخصیت و اعتبار و نفوذ دارند و در روند و اهداف جامعه تاثیر گذار هستند . کلمه نخبه از دو کلمه : سلطه و قدرت مایه گرفته است. نخبه گان جامعه در دگرگونی و تغییرات بنیادین جامعه از طریق اندیشه ها و عقاید خود تاثیر می گذارند ، لذا در مجموعه تحولات یک جامعه نقش مهمی دارند . جنبش های اجتماعی . از منظر فرانسوا شازل (Francois Chzel ) جامعه شناس فرانسوی معاصر ، جنبشهای اجتماعی یک اتحاد و همبستگی گروه های اجتماعی سازمان داده شده ساختاری ، با اهداف مشخص و مشترک ، در راستای تغیر و چه بسا سرنگونی نظام حکومتی حاکم و جانشینی آن نظام با خواسته های مشخص و روشن خود هستند. جنبش اجتماعی نیز میتواند در راستای حفظ نظام حاکم در مقابل حرکت های مخالفین نظام وارد عمل شده و مانع سرنگونی نظام حاکم می گردند. این حرکت های اجتماعی در راستای تغیر نظام موجود ، یا مخالفت با تغیر نظام ، نشانگر و جود مبارزات سیاسی – اجتماعی هستند ، که از منظر زمان و فضا نامحدود می باشند . به عبارت دیگر نظام هائیکه فاقد پایگاه مردمی باشند ، واز طریق یک سیستم انتخاباتی دموکراتیک برای مدت زمان معین و مشخص انتخاب نشده اند ، این نوع نظام ها مسلماً دیر ویا زود مورد اعتراضات مردمی و جنبش های اجتماعی قرار می گیرند . مبازات اجتماعی، یکی از خصوصیات و اصول جوامع بشری امروز هستند . بنا به عقیده جامعه شناس معروف فرانسه : آلن تورن :Alain Touraine (متولد 1925 ) برای اینکه جنبش های اجتماعی قابل درک باشند باید این جنبشها سه اصل را رعایت بکنند : 1- جنبش دارای خصوصیات مشخص باشد که او را از سایر جنبشها مشخص می کند شرکت کنندگان و اهداف آنها و خواسته هایشان باید روشن باشند ، و به جامعه نشان بدهند که جنبش از منافع خود درجامعه دفاع می کند . 2- جنبش باید رقیب داشته باشد . وجود یک رقیب مشخص برای یک جنبش اجتماعی در راستای دفاع از منافع خود ، ضروری است که رقیب وارد صحنه بشود . این رقابت بر جنبش اجتماعی اعتبار و اهمیت می بخشد . 3- جنبش در یک زمینه مشخص و معین ، به اهداف خود ارزش و اعتبار جهانشمول بدهد (مثلا در افشا ء استبداد دینی دفاع از اعلامیه جهانی حقوق بشر ) ، نشانگر آن است که این روند اجتماعی هدف اش جایگزین کردن ارزشهای جهان شمول هستند . این جنبش و حرکت اجتماعی هدف اش رسیدن به نظم نوین اجتماعی است . از این طریق این حرکت ها ، نهاد های غیر رسمی ، نهادینه و رسمی می شوند . اغلب حرکت های اجتماعی شرایط غیر منتظره ایجاد می کنند . این افراد از گروهای فعال و نقش آفرین تشکیل شده اند که در واقع موتور و نیروی محرکه تغییرات اجتماعی می باشند . این عاملان آرمانگرا و مدافع عقاید و ایده ئولوژی ها و ارزش هائی هستند که به آنان باور دارند . همه این عناصر و داده های اجتماعی ، کیفیت و اهمیت و تدام خواسته های تغییرات اجتماعی را مشخص می کنند . (ادامه دارد ) پاریس 12 مارس 2014 . اقتباس بطور کامل یا مختصر ، با ذکر منبع و نام نویسنده کاملا آزاد است . به قلم : کاظم رنجبر ، دکتر درجامعه شناسی سیاسی . Kazem.randjbar@yaoo.fr ماخذ : (*) http://www.udccas69.net/GuideABS/documents/changement.pdf