دفاع گروه هایی چون فدائیان اسلام، موتلفه، و...؛ و افرادی چون آیت الله منتظری، مطهری، بهشتی، هاشمی رفسنجانی، خامنه ای، باهنر، علی شریعتی، ابراهیم یزدی، عبدالکریم سروش و...از آیت الله خمینی و اسطوره سازی از او جای تعجب نداشت و ندارد. چون آنها مذهبی و مقلد او بودند. چون گروهی از آنان شاگردان او بودند. مطهری در سال ۱۳۵۷ در کتاب نهضت های اسلامی در صد سال اخیر درباره او چنین نوشت :
"و اما آن "سفر بُرده" كه صدها قافله دل همره اوست، نام او، یاد او، شنیدن سخنان او، روح گرم و پرخروش او، اراده و عزم آهنین او، استقامت او، شجاعت او، روشن بینی او، ایمان جوشان او كه زبانزد خاص و عام است، یعنی جان جانان، قهرمان قهرمانان، نور چشم و عزیز روح ملت ایران، استاد عالی قدر و بزرگوار ما حضرت آیت اللّه العظمی خمینی (ادام اللّه ظلاله) حسنه ای است كه خداوند به قرن ما و روزگار ما عنایت فرموده و مصداق بارز و روشن اِنَّ لِلّهِ فی كُلِّ خَلَفٍ عُدولاً یَنْفونَ عَنْهُ تَحْریفَ الْمُبْطِلین است. قلم بی تابی می كند كه به پاس دوازده سال فیض گیری از محضر آن استاد بزرگوار و به شكرانه ی بهره های روحی و معنوی كه از بركت نزدیك بودن به آن منبع فضیلت و مكرمت كسب كرده ام، اندكی از بسیار را بازگو كنم"(مرتضی مطهری، مجموعه آثار، جلد ۲۴، ص ۸۵).
در میان نیروهای مذهبی، حسن روحانی- رئیس جمهور فعلی- اولین فردی بود که در ۸ آبان ۱۳۵۶ در مراسم ختم مصطفی خمینی، او را "امام خمینی" خطاب کرد. برای این که شیعیان دوازده امامی معمولاً اصطلاح "امام" را برای ائمه به کار می بردند که به گمانشان دارای عصمت و علم غیب بودند.
آیت الله طالقانی پس از بازداشت فرزندش توسط علی محمد بشارتی و محمد غرضی، چند روزی تهران را ترک کرد. احمد خمینی به دیدار او شتافت. آیت الله طالقانی در قم با آیت الله خمینی دیدار کرد و سپس در مدرسه فیضیه برای طلاب سخنرانی کرد. او در این سخنرانی درباره مخالفت با امام خمینی گفت:
"نه دولت می تواند مقابل امر ایشان که امر معتبر و مرجعی است و مردم به مرجعیت قبولش دارند مخالفت کند و نه هیچ کس دیگر ، مخالفت با رهبری و شخص ایشان مخالفت با دین اسلام است."(روزنامه اطلاعات، اول اردیبهشت 1358).
اما نیروهای مذهبی، هر قدر هم که در جامعه نفوذ داشتند، به تنهایی نمی توانستند "اسطوره خمینی" را بسازند. به عناصر دیگری نیاز بود که باید به آنها توجه کرد.
سوژه ها توسط گفتمان ساخته می شوند
گفتمان مسلط را روشنفکران به طور جمعی در طی یک دوره تاریخی می سازند. گفتمان که خلق و مسلط شد، سوژه ها را می سازد. به تعبیر دیگر، فاعلان و بازیگران توسط گفتمان ساخته می شوند. گفتمانی که طی دهه ۴۰ و ۵۰ خلق و مسلط شد، "اسطوره خمینی" را ساخت.
روشنفکران در ایران در تعارض با رژیم سیاسی برای خود "هویت" سازی می کردند و می کنند. رژیم پهلوی ؛ دست ساز انگلیس، محصول کودتای انگلیسی/آمریکایی ۲۸ مرداد ۳۲، خودکامه،فاسد، نهادینه ساز تبعیض، ستمگر، سرکوبگر، ژاندارم آمریکا در منطقه ،غربگرا، ضد فرهنگ ملی و سنت ، و...به شمار می رفت. روشنفکران نیز در ضدیت با این ویژگی ها و تحت تأثیر ایدئولوژی های جهان سومی ، هویت سازی و گفتمان سازی کردند. آن گفتمان وقتی ساخته شد، در نقش فاعل ظاهر شد و سراپای سوژه ها- از جمله خود روشنفکران- را تغییر داد.
در پرتو همین گفتمان، "سنت" کشف و دوباره "اختراع" شد. اسلام مهمترین بخش این سنت بود. اختراع سنت و اسلام در تعارض با غرب صورت می گرفت. داریوش شایگان کتاب های آسیا در برابر غرب و بت های ذهنی و خاطره ازلی را نوشت.
احسان نراقی غربت غرب (1353) ، آنچه خود داشت (۱۳۵۵) و آزادی، حق و عدالت (۱۳۵۷) را منتشر کرد. رضا براهنی تاریخ مذکر را نگاشت. مجلاتی چون نگین، فردوسی، اندیشه و هنر، و...در همین جهت کار می کردند. فردوسی در سرمقاله اش نوشت که باید به فرهنگ خودمان باز گردیم و "باید دوباره بسازیمش"(فردوسی،۳۰ دی ۱۳۴۷، ص ۳ ). می گفتند نگذاریم که اعتقادت و سنن ملی مان را "فرنگی مآبی که مرعوب غرب است نابودشان سازد"(فردوسی، ۲۱ مرداد ۱۳۴۷).
احسان نراقی در گفت و گوی با اسماعیل خویی در سال ۱۳۵۶ به نقش مذهب اشاره کرد و گفت:
"در جهان امروز انسان که حیران و نگران آینده است بار دیگر به دین و مذهب رو می آورد و بدین ترتیب این اصل قرن نوزدهمی باطل می شود که برای مترقی بودن، آدم لازم است که لامذهب یا بی دین باشد...اکنون ما می بینیم که در راه رسیدن به یک جامعه متعادل به هیچ وجه لازم نیست آنچه را که خود داریم از ریشه براندازیم: بلکه، فرهنگ و معنویت و هویت ملی بزرگ ترین حافظ ملت ها در برابر هجوم عوامل و نیروهای خارجی است"(احسان نراقی، آزادی، حق و عدالت: گفت و گوی اسماعیل خویی با احسان نراقی، شرکت سهامی کتاب های جیبی، چاپ دوم، ص ۲۳۴).
ابوالقاسم انجوی شیرازی هم رشته شرق شناسی را توطئه جهان غرب برای غارت گنجیه های ملی قلمداد می کرد که هدفش "تخریب و تضعیف فرهنگ غنی و پرثمر ایران" بود. او نوشت:
"استعمارگران اروپا موجودات عجیب و غریبی بوده و هستند. حرص و آز و قدرت آنان را دیوانه کرده بود و هنگامی که به سمت ممالک مشرق زمین راه افتادند هیچ نیت انسانی و هدف شریف وجدانی نداشتند. یغماگران و دزدانی بودند که با صورتک خدمت گذاری به علم و دانش به این کشور و آن کشور قدم می نهادند"(نگین، شماره ۸۵، خرداد ۱۳۵۱، ص ۵).
رضا براهنی در سال ۱۳۴۹ به تجلیل از اسلام پرداخت که برخلاف دیگر ادیان :"اسلام، نوعی سیستم اداره و حکومت اجتماعی نیز هست، بشکلی که نه دین یهود، نه دین مسیح، و نه سلف بلافصل اسلام در ایران، یعنی آئین زرتش بودند و یا می توانند باشند"(رضا براهنی، تاریخ مذکر، ص ۲۸).
بازگشت به خویشتن(صدر اسلام علی شریعتی) مدتها بعد از سخنان رضا براهنی ایراد گردید. براهنی نوشت:
"نظر اسلام از دیدگاه تاریخی، پدیده ای است اولا اصیل، ثانیاً تاریخی، ثالثاً ضد تاریخی و رابعاً دارای ارزش هایی است که از نظر تاریخی پایدار به نظر می آیند. خواننده به خوبی می داند که من از اسلام کنونی حرف نمی زنم؛ بلکه از صدر اسلام حرف می زنم"( تاریخ مذکر، ص ۲۹).
زمانه، زمانه انقلاب و ساختن تاریخی جدید بود. اسلام منبعی بود که به این کار می آمد. براهنی نوشت:
"اسلام...در مقابل شر و ظلم و کفر و غلبه دشمن و خودکامگان و دیکتاتورها، جهاد را پیشنهاد می کند که دینامیسم شمشیر است در مقابل زور"( تاریخ مذکر ، ص ۳۳).
روشنفکران به اسلام به عنوان سلاح پیکار علیه غرب و امپریالیسم نیاز داشتند. علی رضا میبدی در فروردین 1352 نوشت که اسلام:"اگر سلاحی نباشد، سپری است[در برابر امپریالیسم و] تنها نقطه اتکا و یگانه مکان سنتی است که می تواند میان مسلمین شرقی پیوند...ایجاد کند"( علیرضا میبدی، "اسلام و مسیح معاصر" ، فردوسی، شماره ۱۱۰۸، ۲۷ فروردین ۱۳۵۲، ص ۱۹). اسلام می تواند محور اتحاد گسترده و مقاومت و مبارزه با دشمن مشترک باشد.
روشنفکران در حال ساختن چهره پیامبر اسلام به عنوان یک انقلابی و چریک بودند. علی اصغر حاج سید جوادی کتابی درباره زندگی پیامبر اسلام- تحت عنوان طلوع انفجار: پیام و پیام آور - منتشر کرد.
مسائل حل نشده
هر جامعه ای نیازمند آن است که مسائل عادی و منازعات اش در سطح نهادها و به صورت خرد حل شود. کشورهای دارای نظام استبدادی فاقد ساز و کارهای نهادینه مقبول حل مسائل و منازعه اند. در این گونه جوامع، تبعیض، سرکوب، فساد، و...بیداد می کند.
در چنین بستری افراد و گروه ها به دنبال راه حل های کلان و بزرگ می روند تا کلیه مسائل و منازعات را یک باره و در خیابان ها حل کنند. به تعبیر لنین، با پاهای خود در خیابان ها تکلیف سیاست را روشن می کنند(انقلاب).
این شیوه حل منازعه نیازمند رهبری است. منتها رهبری که قرار است کلیه مسائل را حل کرده و جامعه ای سراپا عادلانه، پاک و سرشار از فضائل اخلاقی بسازد، نمی تواند فردی عادی باشد. او قرار است "بهشت را بر روی زمین بسازد".
پس از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ گروه‌های سیاسی و روشنفکران به این نتیجه رسیدند- یا این مدعا را برساختند- که رژیم شاه اصلاح ناپذیر بوده و راهی جز رویارویی با شاه وجود ندارد. برای مقابله با شاه و سرنگونی او، آنان به رهبری نیازمند بودند که بتواند کلیه نیروهای اجتماعی را بسیج کند.
بیژن جزنی، خمینی را نیروی بسیار موثری می‌دید، چون ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را آفرید و توان "بسیج توده‌ای" داشت. جزنی در دهه ۱۳۵۰ نوشت: "با این پیشینه: خمینی از محبوبیت بی سابقه ای در میان توده ها به ویژه صاحب کاران خرده بورژوا برخوردار است و با امکاناتی که برای فعالیت نسبتاً آزاد سیاسی در اختیار دارد، از شانس بی سابقه ای برای موفقیت برخوردار است." (بیژن جزنی، طرح جامعه شناسی و مبانی استراتژیک جنبش انقلابی خلق ایران، انتشارات مازیار، ۱۳۵۸)
مصطفی شعاعیان در فروردین ۱۳۴۳متنی تحت عنوان "جهاد امروز یا تزی برای تحرک" می نویسد که برنامه سرنگونی رژیم شاه از راه مبارزه اقتصادی بود. نکته جالب توجه این است که شعاعیان آن متن را در اختیار دکتر محمد مصدق، آیت الله خمینی، آیت الله میلانی و آیت الله شریعتمداری- جهت اظهار نظر و تأیید - قرار می دهد.
فرافکنی آرزوها
افراد و گروه ها همه آرزوها و ایده آل های خود را در یک فرد فرافکنی کرده و از او اسطوره و قهرمان می سازند. بدین ترتیب، رهبری نجات دهنده و رهائی بخش توسط روشنفکران ساخته می شود. برساختن یک "فرد" به عنوان "حلال همه مسائل و رافع همه مشکلات بشریت"، کار توده ها قلمداد می شود، اما حقیقت آن است که روشنفکران این اسطوره را با مفاهیم نظری خود پیرایش می کنند.
فروغ فرخزاد در دهه ۱۳۴۰ این چنین آرزوهای خود را در یک نجات دهنده فرا می فکند:
"من خواب دیده ام که کسی می آید
من خواب یک ستاره قرمز را
وقتی که خواب نبودم دیده ام
کسی دیگر
کسی بهتر
و مثل آن کسی است که باید باشد
و قدش از درخت های خانه معمار هم بلندتر است
و صورتش
از صورت امام زمان هم روشن تر
و اسمش، آنچنان که مادر
در اول نماز و در آخر نماز
صدایش می کند
یا قاضی القضات
یا حاجت الحاجات است
و می تواند کاری کند که لامپ الله
(که سبز بود، مثل صبح سحر، سبز بود)
دوباره روی آسمان مسجد مفتاحیان
روشن شود...
کسی می آید
کسی می آید".
این حکم درباره آیت الله خمینی هم صادق است. اسلام و امامت در دوران قبل از انقلاب دارای جایگاه امروزین نبود. شأن و منزلت بسیار بالایی داشت. خسرو گلسرخی در دفاعیات شجاعانه اش در دادگاه شاه گفت: "من که یک مارکسیست- لنینیست هستم برای نخستین بار عدالت اجتماعی را در مکتب اسلام جستم و آن گاه به سوسیالیسم رسیدم". آن گاه به مقایسه خود با امام حسین پرداخت که نشانگر جایگاه آن امام در نزد یک روشنفکر مارکسیست بود. گفت:
"زندگی مولا حسین نمودار زندگی اکنونی ماست که جان بر کف، برای خلق های محروم میهن خود در این دادگاه محاکمه می شویم. او در اقلیت بود. و یزید، بارگاه، قشون، حکومت و قدرت داشت. او ایستاد و شهید شد. هر چند یزید گوشه ای از تاریخ را اشغال کرد، ولی آنچه که در تداوم تاریخ تکرار شد، راه مولا حسین و پایداری او بود، نه حکومت یزید. آنچه را که خلق ها تکرار کردند و می کنند راه مولا حسین است. بدین گونه است که در یک جامعه مارکسیستی، اسلام حقیقی به عنوان یک روبنا قابل توجیه است. و ما نیز چنین اسلامی را اسلام حسینی، و اسلام علی را تأیید می کنیم".
به جایگاه امامانی چون علی و حسین نزد یکی از مهمترین قهرمانان دهه ۱۳۵۰ بنگرید. آنان اسطوره های همگانی بودند. شاه هم خود را نظر کرده امام رضا و امام زمان قلمداد می کرد.
ساختن اسطوره خمینی
اولین و شاید مهمترین گام برساختن "اسطوره خمینی"، تبدیل او به امام بود. نعمت الله میرزازاده (م. آزرم) در سال ۱۳۴۴ در قصیده "به نام تو سوگند" برای اولین بار خمینی را "امام" می سازد. در آغاز می گوید:
ای ز وطن دور ای مجاهد دربند
ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند
بیت نهم:
ای ز وطن دور ای امام خمینی
ای تو علی را یگانه پور همانند
نعمت الله میرزازاده در سال ۱۳۴۹ نیز در قصیده "رهبر برگزیده" می گوید:
الا ای امام بحق برگزیده
الا ای تو اسلام را نور دیده
....
تویی آن که اسلام بالیده از تو
به گیتی که اینک نگر این پدیده
امام بحق ای خمینی! که ایران تو را
چند سالی ست دوری کشیده
بزرگا! اماما! که بعد از امامان
چنان چون تو اسلام رهبر ندیده
زعیما! اماما! از ایران چه پرسی
که سجن بزرگی است، در خون تپیده
دکتر علی اصغر حاج سید جوادی هم در برساختن اسطوره خمینی نقش داشت. او نوشت:
"امام می آید، با صدای نوح، با طیلسان و تیشه ی ابراهیم، با عصای موسی، با هیئت صمیمی عیسی و با کتاب محمد. دشت های سرخ شقایق را می پیماید و خطبه های رهایی انسان را فریاد می کند. وقتی امام بیاید، دیگر کسی دروغ نمی گوید، دیگر کسی به خانه ی خود قفل هم نمی زند، دیگر کسی به باج گزاران باجی نمی دهد، مردم برادر هم می شوند و نان شادیشان را با یکدیگر به عدل و صداقت تقسیم می کنند، دیگر صفی وجود نخواهد داشت، صف های نان و گوشت، صف های نفت و بنزین، صف های مالیات، صف های نام نویسی برای استعمار. و صبح بیداری و بهار آزادی لبخند می زند. باید امام بیاید تا حق بجای خود بنشیند، و باطل و خیانت و نفرت در روزگار نماند".
حاج سید جوادی تمامی آرزوها و آرمان های خویش را به دست خمینی محقق شدنی قلمداد می کرد. او را به خدایی تبدیل می کرد که بهشت اش را در همان زمان و در روی زمین برپا می داشت.
در ۱۰ بهمن ۵۷ رضا براهنی در روزنامه اطلاعات آیت الله خمینی را "بزرگ مرد تاریخ اسلام و ایران" و "مشروع ترین رهبر یک مملکت" خواند و نوشت:
"حضرت آیت‌الله العظمی روح الله خمینی، مبارز بزرگ انقلاب ایران و رهبر عالیقدر شیعیان جهان، پس از سالها تبعید، اینک اراده کرده‌اند که به آغوش مردم خویش بازگردند...مبارزه حضرت آیت‌الله با شاه، استعمار، دیکتاتوری و استثمارگر خارجی در ایران آن چنان عموم مردم ایران را از کارگر، روستایی، بازاری، خیابانی، دانشجو، محصل، زن و مرد و پیر و جوان، پزشک، مهندس، روشنفکر، استاد دانشگاه، نویسندگان مطبوعات و شاعران و هنرمندان، از خود بیخود و هیجان‌زده کرده است که بدون تردید می‌توان گفت که اینک بزرگترین استقبال تاریخ جهان در شرف قوام یافتن و وقوع پیدا کردن است. مردم ایران با آرامش تمام از کلیه شهرها و دورترین قصبات و روستاهای کشور به پایتخت روی آورده اند تا بلکه از نزدیک چهره مبارز بزرگ ایران را ببینند و درودها، تهنیت‌ها و سپاس‌های پاک و بی‌شائبه خود را نثار قدوم این بزرگ مرد تاریخ اسلام و ایران بکنند...[با آمدن خمینی و همکاری مردم] ایران سرانجام پا به مرحله‌ای خواهد گذاشت که در پایان آن فقر، افلاس، خفقان، ورشکستگی، نومیدی، آزمندی و حرص سرمایه‌دارانه از میان بر خواهد برخاست و ایرانی از هرج و مرج اقتصادی، بی‌نقشه و حکومتی بی‌برنامه نجات خواهد یافت و با داشتن برنامه‌ای دقیق به بازسازی جامع کشور همت خواهد گذاشت".
در سیمایی که براهنی به تصویر می کشید، آیت الله خمینی کسی بود که ایران را به بهشت تبدیل می کرد. فقط "پایان فقر" را در نظر بگیرید. آیا امکان پذیر و عقلایی است؟ فقط توماس پیکتی، جوزف استیگلیتز (برنده نوبل اقتصاد)، پل کرکمن( برنده نوبل اقتصاد) و...از گسترش شکاف طبقاتی در جوامع توسعه یافته سخن نمی گویند، باراک اوباما هم به صراحت می گوید که طی سه دهه گذشته در آمریکا دائماً شکاف طبقاتی افزایش یافته است. اما آیت الله خمینی چگونه می توانست در جامعه ای توسعه نیافته آرزوهای انسانی حاج سید جوادی و براهنی را محقق سازد؟
سیاوش کسرایی نیز پس از ملاقات اعضای کانون نویسندگان با آیت الله خمینی در وصف او سرود:
"دارمت پیام
ای امام
که زبان خاکیانم و رسول رنج
بر توام درود بر توام سلام
آمدی
خوش آمدی، پیش پای توست ای خجسته ای که خلق
می‌کند قیام
حق ما بگیر
داد ما برس
تیغ برکشیده را نکن به خیره در نیام
حالیا که می‌رود سمند دولتت، بران!
حالیا که تیغ دشنه تو می‌برد
بزن".
این تنها سیاوش کسرایی نبود که آیت الله خمینی را به فرود آوردن تیغ دشنه و بریدن تشویق می کرد، باقر مومنی هم در بهار 58 گفت: "تنها کار انقلابی که الان در مملکت صورت می گیرد، اعدام هاست"(روزنامه آیندگان، شماره ۳۴۵۳، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۵۸، ص ۱۲).
احسان طبری هم نوشت که "روح آموزش قرآن با خردگرايی سازگار است." و "اسلام نوین انقلابی که در وجود امام خمينی مظهريت می يابد...و سنن دموکراتيک اسلام مانند شورا و بيعت و اجماع...و بينش توحيدی به معنای ايجاد امت واحد انسانی، رها از امتيازات و تقابل طبقاتی و ملی و نژادی...[همه] با انديشه سوسياليسم قرابت می يابد." طبری- روشنفکر به نام مارکسیست- سپس پیامبرانه پیش گویی می کند که "سده پانزدهم هجری می تواند سده نوزايی بزرگی برای اسلام باشد و انقلاب محمدی را در سطحی بالاتر تجديد کند." (دنيا، شماره ۳، سال ۱۳۵۸).
پس از انشعاب نیروهای چپ نزدیک به حزب توده از کانون نویسندگان ایران، آنان "شورای نویسندگان و هنرمندان ایران" را تأسیس کردند و با ذکر نام تعداد زیادی از نویسندگان و هنرمندان نوشتند:
"در اين مرحله اتحاد کليه نيروهای ميهن خواه و انقلابی تحت رهبری پير خردمند ما امام خمينی، شرط اساسی پيروزی در اين نبرد سرنوشت ساز است...تخصص و آگاهی ما، هنر ما، قلم و قدم ما، انديشه و بيان ما، و اگر لازم باشد، تا آخرين قطره خون ما در راه انقلاب، در راه دفاع از جمهوری اسلامی ايران، در راه دفاع از ميهن انقلابی ما قرار دارد...ما از امام خمينی رهبر خردمند انقلاب ايران و نيز از دستگاه رهبری کشور می خواهيم که با رهنمودهای خود امکان بهترين بهره گيری از نيروی ما را فراهم آورند." (نشريه "شورای نويسندگان و هنرمندان" دفتر اول، ص ۹).
در ابتدأ گفته شد که گفتمان سوژه را می سازد. به آذین- یکی از روشنفکران به نام مارکسیست- به همراه اعضای حزب توده بازداشت شده و در زندان به شدت و به صورت وحشیانه شکنجه می شود تا اعتراف کند که جاسوس شوروی بوده، اقدام به کودتا علیه جمهوری اسلامی کرده، مارکسیسم باطل بوده و اسلام حقیقت مطلق است. با این همه، گفتمانی که او را ساخته بود، به طور منطقی بدانجا می رساندش تا در خاطراتش- تحت عنوان "بار دیگر و این بار..."- بنویسد:
"تا زمانی كه انقلاب اسلامی در راستای كلی ضدامپرياليستی، به ويژه ضدآمريكايی، و تلاش برای تحقق آرمان ھای مردمی حركت می كرد، من آن را، با وجود بسا خامی ھا و ناھنجاريھا و خطاھای موضعی، با ھمه نيروی خويش تأييد می كردم. بالاتر از اين، ھرگاه رھبری انقلاب، با از ياد بردن تعھدات مردمی، تنھا خصلت ضدامپرياليستی خود را حفظ و بدان عمل می كرد، باز، ضمن انتقاد و افشای عملكرد نادرست آن، من آن را نفی نمی كردم و از آن روی نمی گرداندم".
"خصلت ضد امپریالیستی" از همه چیز مهمتر بود، چون رکن محوری گفتمان بود. در بخشی از شعر بلندی که در سال ۱۳۶۲ در زندان جمهوری اسلامی سروده، درباره خمینی گفته بود:
در ايران، انقلاب توده ھا پيروز شد، قدرت به دست توده ھا افتاد.
و آنان، با رضای دل، سپردند امر كشور را به دست پيشوای دين،
ــ ھمان كاندر شب تاريك استبداد و استيالی بيگانه،
چراغ رھنما و پرچم پيكار مردم بود با طاغوت. ــ
چه كس را می رسد اكنون به كار ملتی چون و چرا كردن؟
سپس. اين پيشوا آيا به چندين سال جز اسلام چيزی گفت؟
به جز انگيزه و الگوی اسلام نخستين وعدهای آيا به مردم داد؟
نگفت آيا حكومت جز به قانون خدا ــ قرآن و سنت ــ نيست؟
نگفت آيا ولی امر می بايد فقيه عادل دانا به احكام خدا باشد؟
و او، در آزمون سال ھا، آيا ز راه و رای خود برگشت؟
و مردم جز خود بدين خوی و منش او را پذيرفتند
و با او در خط سرخ شھادت از پی ھر فتح تا فتح دگر رفتند؟
ھمان بود و ھمان است او، خمينی، رھبر حق بين، ستون خيمه امت؛
خمينی، پاسدار وحدت اسلام، پرچمدار استقلال و آزادی؛...
وقتی روشنفکران و روحانیون "اسطوره خمینی" را برساختند، گروهی از توده های مردم نیز در شبی به خیابان ها ریخته و شعار سر می دادند که "ملت چه وقت خوابه، عکس امام تو ماهه". به گفته فیلسوفان علم، کلیه مشاهدات گرانبار از نظریه اند (Theory- Ladenness of Observation). مشاهده عکس امام در ماه نیز منوط به گفتمانی بود که از خمینی اسطوره ساخت(برخی نیز ادعا کرده اند که گوگوش هم ترانه "آقا جون" را برای آیت الله خمینی خوانده بود. به هر صورت او پس از انقلاب خانه نشین شد و بارها احضار و بازجویی شد).
شعر "می رسد مردی که زنجیر غلامان بشکند" اقبال لاهوری، در دوران انقلاب بر آیت الله خمینی انطباق یافت. به تعبیر دیگر، گفتمان مسلط به سوژه ها می گفت که آن شعر را چگونه بخوانند و چه مصداقی برایش بیابند.
عبدالکريم سروش در کنگره جهانی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری- ۱۳۶۴- در شعر "ای چراغ لاله"، آیت الله خمينی را وعده اقبال به شمار آورده که آرزوهای او را محقق کرده است. سروش گفت:
نازم آن چشمان که از حق سرمه يافت
پرده های حال و فردا را شکافت
روزگار ما و فرزندان ما
ديده ای از روزن زندان ما
ديدی آن فرزانه مرد چيره دست
آن که زنجير غلامان را شکست
آن براهيمی که با "ضرب کليم"
می شکافد فرق ديوان را دونيم
اينک آن گرد دلاور آمده است
اينک آن خورشيد خاور آمده است
رستخيزی در عجم انداخته
افسر سلطان جم انداخته
(غلامرضا ستوده (به کوشش)، در شناخت اقبال: مجموعۀ مقالات کنگره جهانی بزرگداشت علاّمه اقبال لاهوری، تهران، اسفند ۱۳۶۴ (دهم تا سیزدهم مارس)، چاپ اوّل تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت ارشاد اسلامی، آذر ۱۳۶۵. صص ۵۱۱- ۵۰۸).
فروپاشی اسطوره خمینی
عبدالکریم سروش در خرداد ۱۳۶۸ سخنرانی "آفتاب دیروز و کیمیای امروز" را به مناسبت درگذشت آیت‌الله خمینی ایراد کرد. در اسفند ۱۳۷۱ درمقدمه کتاب قصه ارباب معرفت نوشت:
"امام خمینی و دکتر علی شریعتی، دو محبوب دیگر من اند که درین دفتر از آنها یاد کرده ام...پس از رهایی امام از زندان، در خیل مشتاقان و هواداران بسیار او، به قم به خانه او رفتم و این نخستین بار بود که او را از نزدیک می دیدم. سالها بعد در دوران دانشجویی، کتاب مخفی حکومت اسلامی او را خواندم و در سلک مقلدان او درآمدم. در فرنگ او را بهتر و بیشتر شناختم. در بحبوبه انقلاب که امام به پاریس آمد، مرا توفیق بیشتر دیدار وی دست داد. یک بار که در پاریس به ملاقات خصوصی رخصت فرمود از او در باب آزادی پرسیدم و پاسخ او همان بود که بعدها از او شنیدم: "آزادی آری، توطئه نه". و بر آزادی فکر و بیان، تأکید و تصریح کرد. گفت:"این مارکسیستها نمی دانند که فلسفه را با ف می نویسند و یا با ضاد، مع الوصف آثارشان را در فلسفه و خصوصاً اقتصاد باید خواند"...در جمع اعضای ستاد انقلاب فرهنگی چندین بار به دیدن او شتافتم. با او کمتر می گفتم و بیشتر می شنیدم. از مولانا آموخته بودم که:
چون به صاحبدل رسی خامش نشین
اندر آن حلقه مکن خود را نگین
ور بگویی شکل استفسار گو
با شهنشاهان تو مسکین وارگو
سخنرانی ها و مشی او، این نکته را بر من آشکارتر کرد که کلید شخصیت او(به تعبیر عقاد مصری) "عزت" است. گویی خدا در اسم "عزیز" بر او متجلی شده است"(عبدالکریم سروش، قصه ارباب معرفت ، صراط، چاپ دوم، ص بیست و هشت الی سی).
آیا آیت الله خمینی یکی از ارباب معرفت بود؟ آیا "آفتاب دیروز"، "کیمیای امروز" است؟ بعید می دانم که سروش دیگر چنان باورهایی داشته باشد، اگر چه آیت الله خمینی را- همچون علی شریعتی و جلال آل احمد- به تیغ نقد نگرفته است.
کارل مارکس به عنوان یک متفکر هم چنان الهام بخش است. اولاً: در حوزه های مختلف علوم اجتماعی آرای او جزو متون درسی دانشگاهی است. ثانیاً: روشنفکران و جنبش های اجتماعی زیادی هم چنان حول آرای او شکل گرفته و می گیرد.
گاندی به عنوان یک رهبر سیاسی و تا حدودی به عنوان یک عنوان متفکر هم چنان الهام بخش است. نلسون ماندلا و مارتین لوتر کینک هم در همین زمره اند.
اما استالین و مائو- در قلمرو مارکسیسم- مدتهاست که الهام بخش هیچ کس نیستند. آنها مرده اند و ارثیه ای ماندگار از خود به یادگار نگذارده اند.
آیت الله خمینی نه از نظر فکری و نه از نظر جنبش های اجتماعی، دیگر الهام بخش نیست و نقش او در اسلام- از منظر عدم الهام بخشی- همانند نقش استالین و مائو در مارکسیسم است. جوانها، روشنفکران و فاعلان جنبش های اجتماعی در هیچ جای جهان ، به آیت الله خمینی استناد نمی کنند. آیت الله خمینی در سطح جنبش های اجتماعی و متفکران سیاسی هیچ پژواکی ندارد. فقط دولت است که هر ساله به نشر آثارش بودجه اختصاص می دهد و دستگاههای تبلیغاتی دولت آراء او را تبلیغ می کنند.
میشل فوکو در زمانه ای که فاعل انقلابی در جهان سرمایه داری از بین رفته بود و هیچ چشم اندازی برای عدالت خواهی و معنویت در پیش چشم نداشت، به انقلاب ایران به عنوان پدیده ای می نگریست که در ضمن آن نوعی فراتر رفتن از منافع شخصی و رهایی را می دید. گویی این انقلاب آرزوهایش را محقق می ساخت. روح جهان بی روح را می دید که به حرکت در آمده بود. اما به محض آغاز اعدام ها، آن کنش انقلابی را محکوم کرد.
کشف الاسرار و ولایت فقیه آیت الله خمینی برای شیعیان می توانست معنا دار باشد، نه اهل تسنن که به نصب الهی ائمه شیعیان، امام دوازدهم غایب و جانشین امام زمان باور نداشتند. این آثار دیگر برای شیعیان هم دارای معنا نیست. آیت الله خمینی مدعی بود که ولایت فقیه مفهومی است که تصورش موجب تصدیقش می شود، ولی واقع مطلب این بود که مفهومی است که تصورش موجب تکذیبش می شود. منتها تأملی در این مورد صورت نگرفت تا وقتی که آن ایده های انتزاعی لباس جسمانیت بر تن کرد و زمینی شد. آیت الله خمینی در مقام ولی فقیه بهتر از هر کس نشان داد که آن ایده در عمل چه معنایی دارد. این متغیر در فروپاشی اسطوره خمینی بیش از همه کارساز بود.
اگر در گذشته مراجع تقلید رقیب آیت الله خمینی مخالف ولایت فقیه بودند، اینک گروهی از فقهای دست پرورده او هم دیگر به این نظریه باور ندارند.
جمهوری اسلامی برای زنده نگاه داشتن اسطوره خمینی همچنان هزینه های گزافی صورت می دهد، اما هیچ کس در جهان اسلام از او الگوبرداری نمی کند.
سرکوب، زندان، شکنجه، قتل عام زندانیان، انقلاب فرهنگی، و...اسطوره خمینی را دود کرد و به هوا فرستاد. او حتی مراجع تقلید رقیب را تحمل نکرد و انتقادهای آیت الله منتظری را تاب نیاورد.
درس عبرت
فهم این حقیقت که همه آدمیان موجوداتی واجب الخطا هستند و لذا نباید آنها را به اسطوره تبدیل کرد، درس مهمی است که از تاریخ باید آموخت. آدمی هر اندازه که بزرگ باشد، باز هم انسان و خطاکار است. به دنبال نجات دهنده های بزرگ رفتن یا نجات دهنده های بزرگ ساختن، خطایی بس بزرگ است.
سیاست را باید عقلایی و علمی کرد و فهمید. در فرهنگی که شعر و عرفان و مذهب بیش از حد سیطره دارند، تأمل عقلانی و نقادی دائمی بیش از همه رهایی بخش اند. اگر آدمیان همچنان نیازمند اسطوره های تاریخی اند، باز هم نباید از انسان ها اسطوره سازی کنند.
کار روشنفکر، در مقام نظر تقرب به حقیقت، و در مقام عمل کاهش درد و رنج آدمیان است. نقد قدرت های اقتصادی، سیاسی، دینی و...رکن اساسی این دو وظیفه اند. به جای ترویج خشونت و تقدیس آن، به جای استفاده ابزاری از انسان ها به عنوان وسیله ای برای رسیدن به اهدافی که نیکو به شمار می آوریم، باید به تک تک آدمیان به عنوان غایات فی نفسه نگریست.
منبع: رادیو زمانه ، 12/3/1393
