نامه آتنا دائمی در رثای سه زندانی سیاسی اعدام شده

خبرگزاری هرانا – آتنا دائمی، کنشگر مدنی محبوس در زندان اوین با نگارش نامه‌ای سرگشاده در واکنش به اعدام “لقمان مرادی”، “زانیار مرادی” و “رامین حسین پناهی”، زندانیان سیاسی که روز شنبه ۱۷ شهریورماه در یک روند پرابهام حقوقی و علیرغم اعتراضات بین‌المللی، در محل نامعلومی در استان تهران و بدون ابلاغ به وکلایشان و عدم امکان حضور وکلا در زمان اجرای حکم اعدام شدند، این واقعه را به خانواده‌هایشان تسلیت گفته است. خانم دائمی در بخشی از این نامه می‌گوید “زانیار و لقمان و رامین را نکشتید، بلکه آن‌ها را در دل‌های ما عزیزتر و دنیا را عزادار کردید”.

به گزارش خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران، سحرگاه روز شنبه ۱۷ شهریورماه ۱۳۹۷، حکم اعدام “زانیار مرادی“، “لقمان مرادی” و “رامین حسین پناهی” سه زندانی سیاسی به اجرا در آمد و واکنش‌های زیادی را نیز به همراه داشت.

برخلاف تصورات اعدام این زندانیان در محل نامعلومی در تهران اجرا شد. امجد حسین پناهی برادر رامین در این خصوص بیان داشت که خانواده‌های اعدام شدگان توسط وزارت اطلاعات تهدید به بازداشت و به ایشان اعلام شده که پیکر بی‌جان رامین حسین پناهی تحویل خانواده داده نمی‌شود و خود دولت جنازه این زندانی را در مکان نامعلومی دفن کرده است.

تهدید خانواده‌ها و دفن پیکرها در محلی نامعلوم شامل زانیار و لقمان مرادی نیز شده است. امری که در مورد زندانیان سیاسی مسبوق به سابقه است.

این اعدام‌ها واکنش‌های بسیاری در بین نهادهای حقوق بشری و وکلای آنان را نیز در پی داشت.

آتنا دائمی، کنشگر مدنی محبوس در زندان اوین نیز با نگارش نامه‌ای سرگشاده این جان باختن این افراد را به خانواده‌هایشان تسلیت گفته و نوشت: “ماشین آدم‌کشی‌تان را متوقف کنید، پوتین‌های سربی‌تان را از گلوی مردم ایران و خطه کردستان بردارید!”

 

“عزیزانمان را کشتند و با افتخار می‌گویند عدالت را اجرا کردند، عدالتی با نمادی از فرشته‌ای با دو کفه ترازو در دست. ولی در حقیقت مردیست عمامه به سر با جای مهر سوخته بر پیشانی و چشم‌بندی بر چشم و کوری مفرط، در یک دستش تسبیح و در دست دیگر با طناب دار ترازویی را نگه داشته با کفه‌هایی چنان نابرابر که یکی در آسمان‌ها سیر می‌کند و دیگری به قدری با جنازه‌هایش سنگین است که در اعماق زمین مدفون شده است. از عدالتی دم می‌زنند که چهل سال است حتی رگه‌ای از آن ندیده‌ایم و نشنیده‌ایم!

در این اوضاع آشفته اقتصادی و فقر و بیکاری تمام معضلات کشور با قتل این سه عزیز ما برطرف شد؟! کشتن سه تن از جوانان کشورمان آیا دردی از دردهای مردم ایران کم کرد؟!

عالیجنابان به کجا چنین شتابان؟ بدون ابلاغ قبلی و با دروغ عزیزانمان را به قتلگاه بردید، اجازه ندادید در اندک زمان باقی مانده از عمرشان در آرامش باشند، تشنه و گرسنه راه نفسشان را بستید ولی حتما تا اعماق وجودتان سوخت که در تمام این سال‌ها حتی لحظه‌ای آن‌ها را متزلزل ندیدید، حتما به حالشان افسوس خوردید که چه ثابت قدم و استوار و بی آنکه سر خم کنند برای آرمان‌هایشان جان دادند و چه وقیحانه جان دادنِ عزیزانِ ما را نگرستید! حتماً آتش گرفتید که آن‌ها را به خاطر فعالیت‌های اعضای خانواده‌شان به اسارت گرفتید و به آن‌ها اتهام تروریست نسبت دادید اما برای ما چیزی جز نماد دموکراسی نبودند، ۹ سال در زندان با انواع و اقسام تفکرات و عقاید رفاقت کردند و محبوب هم بندیانشان بودند، محبوب ما، محبوب ایران!

هر سال قبل از شروع ماه محرم و صفر با چنین اعمال وحشیانه‌ای خود را برای عزاداری آماده می‌کنید! عرق می‌خورید و مست می‌کنید و با هفت تیری بر کمر نوحه سر می‌دهید و ضجه می‌زنید که یزید، حسین تشنه را سربرید و… چه تضادی و چه تناقص منفوری! شما یزیدیان ۴۰ سال است که تیرخلاص می‌زنید و طناب دار را بر گلوهای راسخ محکم می‌بندید و چهار پایه حیات را از زیر پای جوانان راست قامت و صبور ما می‌کشید، جنگ شیعه و سنی راه می‌اندازید و بعد برای حسین با میلیاردها پول در جیب به دروغ ضجه می‌زنید؟!

حتما می‌دانید که با این اعمال وحشیانه خود را منفورتر از پیش و درواقع خود را می‌کشید، امروز هم شما گور خود را عمیق تر کردید، زانیار و لقمان و رامین را نکشتید، بلکه آن‌ها را در دل‌های ما عزیزتر و دنیا را عزادار کردید، عزای حقیقی برای حسین‌ها و زینب‌های زمانه!

حیثیت ما را در دنیا برده‌اید، به خاطر مشتی جاه طلب و قدرت پرست و گرسنگان سیری ناپذیر از جان آدمی، یک ایران را تروریست می‌دانند، تا به کی و کجا می‌خواهید چنین بتازید؟! زهی خیال باطل اگر توهم می‌زنید که شما جنگ را به مردم تحمیل می‌کنید، آن‌ها باز هم خواهند جنگید! ماشین آدم‌کشی‌تان را متوقف کنید، پوتین‌های سربی‌تان را از گلوی مردم ایران و خطه کردستان بردارید!

چنان تاج و تخت پادشاهی و قدرت را محکم چسبیده‌اید و می‌تازید که هرگز گمان نمی‌کنید ممکن است در لجن غلتیدنتان به ثانیه‌ای بند باشد، در طول تاریخ بسیاری چنین می‌پنداشتند اما در نهایت در چاه فاضلاب و با لباس‌های مبدل آن‌ها را یافتند و به سزای اعمالشان رساندند.

ایران آتش زیر خاکستر است، این آتش را شعله ور نکنید.

خطاب به خانواده‌های صبور مرادی و حسین پناهی این شهادت را تبریک می‌گوییم.

آتنا دائمی

بند زنان زندان اوین

۱۷ شهریور ۱۳۹۷″

در سراسر زندانهاي ايران، در چند ماه، چند هزار مخالف دربند را کشتند. بي سر و صدا و در نهان.

ناصر مهاجر - کشتار بزرگ 1367

در سراسر زندانهاي ايران، در چند ماه، چند هزار مخالف دربند را کشتند. بي سر و صدا و در نهان. و پنهان کاري را به آنجا رساندند که حتي جسد قربانيان را به خانواده هاي آنها بازپس ندادند و تنها نشاني گورها- گورهاي دسته جمعي- را دادند، بي هيچ توضيحي. در آن تابستان- پائيز، پيرامون جنايت شان اگر کلمه اي گفتند، از زبان سرجنبانان حکومت بود و آنهم بيشتر براي رد گم کردن. از آن پس هم ديگر از اين راز سر به مهر، از اين " سر دولتي" لام تا کام نگفتند. هم از اين رو، تا به امروز بسياري از جنبه هاي "کشتار بزرگ" در هاله اي از ابهام است. از جمله اينکه هنوز به دقت و درستي دانسته نيست که چند نفر- چند هزار نفر- در آن کشتار جانشان را از دست دادند. و چگونه؟ و...پاسخ دقيق به اين پرسشها، چه بسا، تا جمهوري اسلامي پا برجاست، به دست نيايد و پرونده ي اين جنايت تنها زماني بسته شود که ديگر جمهوري اسلامي در کار نباشد. اينک اما، با تکيه بر داده هاي موجود، به ويژه نوشته ها و گفته هاي زندانيان پيشين که توانستند از آن قربانگاه جان سالم بدر برند، کم و بيش ميشود به باز سازي ماجراي کشتار بزرگ پرداخت و با بررسي بستر اين رويداد، تا حدي به واقعيت دست يافت.

دست آويز

در 27 تيرماه 1367، خبرگزاريهاي جهان اعلام کردند که رئيس جمهور اسلامي ايران، آيت الله خامنه اي، در تلگراف به پرز دوکوئيار، دبير کل سازمان ملل متحد، ابراز داشته ايران قطعنامه 598 را ميپذيرد و از سياست ادامه جنگ تا " فتح کربلا" و فرو انداختن صدام حسين دست ميشويد. درستي اين خبر بهت انگيز و چرخش صد و هشتاد درجه اي، اما تنها زماني مسجل شد که آيت الله خميني خود به سخن درآمد و واقعيت شکست و سازش را به زبان آورد، با گوياترين کلمات: "... و اما در مورد قبول قطعنامه که حقيقتا مسئله بسيار تلخ و ناگواري براي همه و خصوصا من بوده ... اين است که ... به واسطه حوادث و عواملي که از ذکر آن فعلا خودداري ميکنم ... با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم ... بدا به حال من که هنوز زنده مانده ام و جام زهرآلود قبول قطعنامه را سر کشيدم."(1)

و اين به روز 29 تيرماه بود. 3 مرداد، سازمان مجاهدين خلق ايران - که شکست در جنگ با عراق را آستانه فروپاشي جمهوري اسلامي مي دانست - با گسيل " ارتش آزاديبخش ملي" خود و تهاجم به مرزهاي غرب کشور، حرکت "براي وارد آوردن ضربه نهائي"(2) و " واژگوني" حکومت خميني" را آغاز کرد و به عنوان جزئي از اين استراتژي، مردم تهران را به " قيام" فراخواند.(3) اما نه در تهران و نه در هيچ کجاي ديگر ايران، مردم به فراخوان مجاهدين اعتنايي نکردند و نيروي سرکوبگر حکومت بي برخورد با بازدارنده اي، در نهايت خشونت آنها را در هم کوبيد، 1263 نفر از رزمندگان شان را از بين برد(4)، دهها مجاهد را اسير گرفت و سه روزه اين ماجراجوئي را خنثي ساخت.(5) از پس اين سرکوب، کين خواهي آمد. پايه هاي حکومت - توده بسيجي و امت حزب الله - که از فرجام جنگ و واگشت سپاهيان اسلام سخت آزرده دل بودند و از " مجاهد" دلي پرخون داشتند، آتش بيار معرکه شدند و تب " ضد منافق" را به اوج رساندند. و اين چنين بود که بسياري از مجاهدين پيشين را - حتي آنها که پيشتر محاکمه شده، محکوميت شان را گذرانده، آزاد شده و سر در کار خود داشتند و با سياست کاري نداشتند - دوباره گرفتند و به زندان انداختند(6)، شماري از اسراي "عمليات مرصاد" (7) را در جا و در همان باختران و اسلام اباد و کنگاور به دار آويختند(8) و شماري بزرگتر را روانه زندانها کردند که بعدا محاکمه شوند. فضاي آن روزها در سه نمونه زير روشن ميشود: " از مقام مقدس رهبري درخواست ميکنيم که با جنايتکاران قاطع برخورد کرده و هر چه زودتر شر آنان را براي هميشه از سر ملت کوتاه کنند."(9)

در سخنراني نماز جمعه تهران آيت الله موسوي اردبيلي رئيس ديوان عالي کشور: "... اينها آمدند، اينها نمي دانند مردم اينها را از حيوان پست تر مي دانند، مردم عليه اينها چنان آتشي هستند، قوه قضائيه در فشار بسيار سخت افکار عمومي که چرا اينها اعدام نمي شوند، يک دسته شان زنداني ميشوند... مردم مي گويند آقا بايد از دم اعدام شوند، قاضي از آن طرف گرفتار يک سلسله مسائل ... از اين طرف فشار افکار عمومي، از همه بيشتر من بايد از اين بدبخت تشکر کنم که کار ما را آسان کرد. ما ده تا ده تا، بيست تا بيست تا محاکمه مي کنيم، پرونده بيار، پرونده ببر، متاسفم ميگويند خمسش از بين رفته، اي کاش همه شان از بين بروند، يک مرتبه مسئله تمام شود."(10)

نمونه آخر هم در طومار "هزاران تن از اقشار مختلف اراک" آمده: "... از مسئولين قضايي کشور درخواست مي کنيم تا منافقين کوردلي را که بعد از عفو و بخشودگي از زندانها رها شده و به خارج از کشور پناه برده اند و در آنجا به توطئه جاسوسي عليه نظام ايران پرداخته اند و گستاخي را تا به آنجا رسانده اند که براي کشتار فرزندان اين ملت اقدام به حمله نظامي نموده اند و در عمليات اخير مرصاد در چنگال عدالت به دام افتاده اند به اشد مجازات برسانند و هيچگونه اغماض و بخششي روا ندارند."(11) بدين ترتيب براي اجراي طرح کشتار زندانيان سياسي ايران که از مدتها پيش ساخته و پرداخته شده بود، دست آويز مناسب فراهم آمد. زمينه ها

اينکه مي دانيم که تغيير و تحولاتي که از ماههاي آغازين سال 1364 در سياست گذاري هاي زندان پديد آمد و باني اش آيت الله منتظري بود و بارزترين نمودش برکناري اسدالله لاجوردي از رياست دادستاني انقلاب اسلامي و کاهش فشار بر زندانيان سياسي، دل پسند شماري از سران حکومت - به ويژه آيت الله خميني - نبود و دست کم از ميانه سال 1365، مخالفت خواني به جاهاي باريک رسيده بود. اين راز اگر درآن زمان بر کسي جز کار به دستان حکومت آشکار نبود، پس از خلع آيت الله منتظري از مقام "جانشين رهبري" از پرده بيرون افتاد. درست دو سال پيش از کشتار زندانيان سياسي، آيت الله خميني به آيت الله منتظري نوشته بود:" تقاضا ميکنم با اشخاص صالح آشنا به امور کشور مشورت نمائيد. پس از آن ترتيب اثر بدهيد تا خداي نخواسته لطمه به حيثيت شما که برگشت به حيثيت جمهوري اسلامي است نخورد. آزادي بي رويه چند صد منافق به دستور هيئتي که رقت قلب و حسن ظن شان واقع شد، آمار انفجارها، ترورها و دزدي ها را بالا برده است."(12)

همين نکته از زبان اسدالله لاجوردي، جلاد اوين هم به گوش رسيد. در روزهاي آشفته و دهشت بار پس از تهاجم نظامي مجاهدين: "... متاسفانه در طول چند سال اخير بر خلاف مصلحت اسلام با منافقين برخورد شده است. طبق اطلاعي که در دست است اکثر کساني که به نام تواب از زندان آزاد شده اند، مجددا به سازمان منافقين پيوسته اند که تعدادي از آنها نيز در عمليات مرصاد به هلاکت رسيدند. از سال 60 تا اواخر سال 63 که با منافقين به شدت برخورد شد، اينها حتي نتوانستند 10 نفر را هم جذب سازمان نمايند، اما بعد از آن با منافقين با سستي و مماشات رفتار شد و اعضاء آنها به اسم تواب از زندان آزاد شدند و نتيجه اين آزادي همين شد که در حمله به شهر اسلام آباد و کرند ديديم ... واقعا چه کسي مسئول خونهاي به ناحق ريخته ي بسيجيان مظلومي است که به دست منافقين به لقاءالله پيوستند؟!" (13)

مورد نظر و خطاب اسدالله لاجوردي، منتظري بود که از نيمه دوم سال 1366 موقعيتش در هرم قدرت سست شد، در تصميم گيري ديگر به بازي گرفته نشد و نقطه نظرات و پيشنهاداتش از گردونه خارج شد (14) و اين در باره ي سياست گذاري هاي زندان نيز صدق ميکند و رو آوردن به سخت گيري و روي کار آوردن دوباره ي لاجوردي. نيز به عمد و زيرکي واژه ي منافق را جاي کلمه مخالف نشاندند و به تب ضد منافق دامن زدند. چه، ميدانستند زير اين نام تبهکاري شان سهل تر ميشود و توجيه پذير. چه، اسناد جاي ترديدي نمي گذارد که حکومت بر آن بود در صورت پيروز نشدن در جنگ و پذيرش صلح، خود را از شر زندانيان سياسي مقاوم رها بکنند تا در افق ناروشن پس از پذيرش صلح و گريز ناپذيري بازبيني و واپس نشيني در رشته اي از مسائل - از مسائل اجتماعي و فرهنگي گرفته تا سياست خارجي - و براي اينکه در صورت روبرو شدن با وضعيتي بحراني و پيش بيني ناشده غافل گير نشوند و قافيه را نبازند.(15) چه واقعيت ها نشان ميدهد که تدارک طرح کشتار بزرگ، "منافق" و "غير منافق" هر دو را شامل ميشد. مراحل گوناگون پيشرفت طرح را نيز اينک تا حدودي مي دانيم، به واسطه زندانيان سياسي اي که کابوس بزرگ را زيسته اند و آنرا واگفته اند. "... در فاصله آذر و دي 66 همه زندانيان تک به تک دوباره بازجوئي ميشوند:" گروهت را قبول داري؟"، " جمهوري اسلامي را قبول داري؟"، " نماز ميخواني؟" و بنا به پاسخهاي داده شده، زندانيان به گروههاي مجزا تقسيم ميشوند. تغيير و تحولات در زندان با جابجائي زندانيان ادامه مي يابد. در بهمن 1366 همه کساني را که حکم ابد دارند از گوهر دشت به اوين منتقل و در آنجا نيز آنان را در يک بند جداگانه نگهداري ميکنند..." (16) پس از آن: "... تمامي زندانيان مجاهد و چپ را از يکديگر جدا کردند. در واقع زندان را به دو قسمت تقسيم نمودند: 

قسمتي را که شامل بندهاي 1 و 2 بود اختصاص به زندانيان مجاهد داده و طرف انتهاي زندان را که شامل بندهاي قسمت انتهائي (متصل به ساختمان آمفي تئاتر گوهر دشت) بود، اختصاص به زندانيان چپ دادند و براي جلوگيري از اطلاع زندانيان از وضع و ترکيب بندها، شماره گذاري بندها را نيز مجزا کردند. بدين ترتيب که قسمت زندانيان مجاهد و زندانيان چپ را مجزا شماره گذاري کردند و هر يک از دو قسمت، زندانيان را بر حسب ميزان حکم آنان از يکديگر تفکيک کردند. يعني زندانياني را که حکم شان زير ده سال بود در بندهاي معين جا دادند. (در مورد زندانيان چپ، دو بند به زندانيان زير 10 سال اختصاص داشت، يعني بندهاي 7 و 8 که در قسمت انتهاي زندان واقع شده بود، با حدود 85 تا 90 نفر در هر بند) و زندانيان محکوم به 10 تا 15 سال را در يک بند ... و زندانيان 15 تا ابد را در بند ديگري از بقيه تفکيک کردند. همچنين آندسته از بچه هائي را که پاسخ مثبت به مصاحبه داده بودند، در بند 14 جاي دادند. همزمان با اين واقعه، تمامي زندانيان " ملي کش" اوين، يعني آنها که حکمشان به اتمام رسيده بود، ولي به دليل عدم پذيرش شرط مصاحبه براي آزادي، همچنان در بازداشت بودند، به گوهردشت منتقل کردند و در بند 10 زندان گوهر دشت ... جاي دادند." (17) و سپس:"چند روز قبل از اعلام پذيرش قطعنامه 598 توسط جمهوري اسلامي و سخنراني خميني که در آن به سرکشيدن جام زهر اعتراف کرد، به هنگام مراجعه به اتاق بهداري آسايشگاه (اتاق 300) که به بيماران بند انفرادي اختصاص داشت، ساک هاي زيادي به چشم مي خورد که روي هم تلنبار شده بودند، روي يکي از ساک ها نام حسين قلمبر را ديدم و فهميدم او و احتمالا ساير بچه هاي زيرحکمي (18) را از بند عمومي 316 به انفرادي آورده اند. اين با قطع 45 دقيقه وقت هواخوري روزانه همزمان بود. وضع کاملا غيرعادي شده بود." (19)

حکم امام

آري وضع کاملا غيرعادي شده بود چه، آيت الله خميني فرصت را براي به اجراء گذاشتن برنامه اي که مراحل تدارکاتي اش به پايان رسيده بود، مناسب و مغتنم ديده و حکم کشتار زندانيان سياسي را داده بود. حکمي که هرگز علني نشد (اين حکم در کتاب خاطرات منتظری ذکر شده است. ويراستار) و هرگز هم کسي از کسان حکومت در باره اش چيزي نگفت الا آيت الله منتظري او که کشتار زندانيان را به مصلحت اسلام و انقلاب و کشور و حيثيت ولايت فقيه و حکومت اسلام" (20) نمي دانست، در همان مرداد خونين و براي "رفع مسئوليت شرعي از خود" (21)، يعني در اوج کشت و کشتار سه نامه خصوصي به "امام" نوشت که زود عمومي شد. 

"... راجع به دستور حضرت عالي مبني بر اعدام منافقين موجود در زندانها: اعدام بازداشت شدگان حادثه اخير را ملت و جامعه پذيراست و ظاهرا اثر سوئي ندارد ولي اعدام موجودين از سابق در زندانها: اولا در شرايط فعلي حمل بر کينه توزي و انتقامجويي ميشود و ثانيا..." (22) نيز اولين بار با همين نامه ها بود که آگاه شديم آيت الله خميني، نيري - از سردمداران هيئت موتلفه - را به سمت قاضي شرع دادگاههاي فرمايشي گمارده و از او خواسته که به فوريت به امر " ضد انقلاب" رسيدگي کند و اعدامي ها را تعيين و باز با همين نامه ها بود که به هويت ساير اعضا هيئت مسئولين اين دادگاهها پي برديم و هنگاميکه هيچ خبري از درون زندانها به بيرون درز نميکرد، دريافتيم که اشراقي در سمت دادستاني، رئيسي در مقام معاونت دادستاني و پور محمدي به عنوان نماينده وزارت اطلاعات در اوين براي اجراي احکام اعدام تقلا ميکنند (23) و اينکه براي تعيين حکم، ملاک اتفاق نظر قاضي و دادستان و مسئول اطلاعات نبود و اکثريت آراء بود.(24) بعدها و پس از آنکه تماس زندانيان با بيرون برقرار شد، به جرئيات کارکرد آن بيدادگاهها هم پي برديم و دانستيم به چه ترتيبي حکمهاي اعدام را صادر کردند. 

" در تشخيص اينکه چه کسي بايد اعدام شود، بازجوها، رئيس و معاونها و دادياران زندان هم علاوه بر آن سه نفر نظر مي دادند. حتي پاسدارها هم مي توانستند  در تفکيک افراد نافذ باشند. کافي بود که آنها گزارشي به رئيس زندان بدهند تا او هم قبل از ورود به اتاق، نيري را بپزد تا حکم اعدام بنويسد."(25) در باره جريان دادرسي، تنها نکته اي که از همان آغاز روشن بود اين بود که قربانيان، چه چپ ها و چه مجاهدين، جملگي کساني هستند با پرونده محکوميت قطعي يعني کساني که پيشتر محاکمه شده و حکم گرفته و دوران محکوميت خود را مي گذراندند که يا نزديک به پايان بود و يا به پايان رسيده بود. اين نکته هم در نامه منتظري خطاب به قاضي شرع، نيري آمده است: " وانگهي اعدام آنان بدون فعاليت جديد، زير سئوال بردن همه قضات و همه قضاوتهاي سابق است. کسي را که به کمتر از اعدام محکوم گرديده، به چه ملاک اعدام مي کنند...".

اجراي حکم

ملاک و معيار البته در کار بود. گويا بنا را بر اين گذاشته بودند که هر زنداني مردي که استقلال شخصيت و انديشه داشته و حاضر نبوده در برابرشان سر تسليم فرود آورد و در خدمت شان قرار گيرد را سر به نيست کنند. در مورد زنان، اما انگار به اين نتيجه رسيده بودند که جز جان زن مجاهد را نگيرند و روح زن مرتد و مارکسيست را در هم شکستند و در اين راستا، همزمان در زندان زنان و مردان - چه اوين و چه گوهر دشت - مقررات يکساني را برقرار ساختند. در روز هفتم مرداد ماه، تلويزيون ها را از اتاق ها بردند، ديگر روزنامه ندادند: هواخوري را هم تعطيل کردند.(27) ملاقات ها هم تا " اطلاع ثانوي" قطع شد. ديگر حتي بيماران را هم به بهداري نمي بردند.(28) شنبه هشتم مردادماه دادگاهها به کار افتادند. با مجاهدين آغاز کردند. زن و مرد، آنها را با چشم بند از بند بيرون مي بردند. در راهروها به صف ميکردند. تک به تک به درون اتاقي هدايت ميکردند که محل " دادگاه " شان شده بود و قرارگاه نيري و اشراقي و رئيسي و پورمحمدي، سپس پرسش هايشان را پيش مي کشيدند. از اين دست: " منافقين را قبول داريد يا نه؟ حاضر به انجام مصاحبه در جمع زندانيان و محکوم کردن سازمان هستيد يا نه؟" و غيره... نمونه اي از پرسش و پاسخ ها را آيت الله منتظري در نامه دومش به خميني آورده: 

" سه روز قبل، قاضي شرع يکي از استانهاي کشور مي گفت: مسئول اطلاعات يا دادستان - ترديد از من است - از يکي از زندانيان براي تشخيص اينکه سر موضع است يا نه، پرسيد: تو حاضري سازمان منافقين را محکوم کني؟ گفت: آري، پرسيد: حاضري مصاحبه کني؟ گفت: آري، پرسيد: حاضري براي جنگ با عراق، جبهه بروي؟ گفت: آري، پرسيد: حاضري روي مين بروي؟ گفت: مگر همه مردم حاضرند روي مين بروند ... گفت: معلوم ميشود تو هنوز سر موضعي و با او معامله سر موضع انجام داد..." (29) کيفر سر موضعي ها اعدام بود. بي برو برگرد. اما پس از اجراي حکم اعدام به آنها اجازه مي دادند وصيت نامه شان را بنويسند: "... بعداز ظهر، يکي از بچه ها که سلول هاي روبرو را چک مي کرده، متوجه شده که از پنجره يکي از سلول هاي مقابل، يک نفر در حال زدن مورس ... مي باشد ... پيام کوتاه بود و گويا ..." در بيدادگاه هيئت عفو رژيم به اعدام محکوم شدم و تا چند دقيقه ديگر اعدام ميشوم، مرا براي نوشتن وصيت نامه آورده اند." (30) وطرفه اينکه اعدامها را با اعدام زنان مجاهد آغاز کردند و "... در اولين قدم ... تمامي زنان مجاهد جز يک نفر را که در انفرادي به سر ميبرد، اعدام کردند..." (31) و کشتاري که در اين روز هشتم مرداد آغاز شد و در فرداي آن روز و در فرداهاي ديگر ادامه يافت، مرداد را به ماه قتل عام مجاهدين در بند، بدل ساخت و "... زندانيان کمونيست که در بندهاي جداگانه بودند، بي خبر از کشتار زندانيان مجاهد در پي راهي بودند تا بتوانند از اوضاع غيرعادي سر در بياورند، زندانيان بند 7 گوهردشت از لاي نرده هاي بند،داوود لشگري را ديده بودند که با فورقون طنابهاي زيادي را به ساختمان هاي سوله محوطه زندان حمل ميکند و روزي ديگر زندانيان بند 8 انبوهي دمپايي را در محوطه ديده بودند که روي هم تلنبار شده و روز ديگري کاميوني را مي بينند که روي آن چادر کشيده شده و چند پاسدار براي محکم کردن طنابهاي چادر روي کاميون راه مي روند و انگار که محموله گوشتي زير چادر باشد، زير پاي آنان لرزان بود. روزي، زندانيان بند شش از لاي نرده هاي هواخوري خود عده اي زنداني را ديده بودند که به صف ايستاده اند تا از دستشوئي هواخوري استفاده کنند. پنج پاسدار و داوود لشگري مسئول سرکوب زندان گوهردشت، به طور غيرطبيعي آنها را محاصره کرده بودند. از لاي نرده ها مي شد صورت زندانيان را از زير چم بندشان تشخيص داد. آنها با رنگ پريده و با سيمائي گرفته به نوبت ايستاده بودند. در بين زندانيان بند 6 زمزمه هائي در گرفته بود:" اعدامي ها هستند"! و تنها زندانيان فرعي 20 بودند که به خاطر موقعيت بندشان، از لاي نرده هاي مستراح شان به وضوح ديده بودند که پاسداران اجساد زندانيان اعدام شده را به کاميون ها حمل ميکنند." (32) و سرانجام نوبت به زندانيان کمونيست رسيد که " قلع و قمع" شوند و اين در پنجم شهريور بود. اسم شماري را ميخواندند، از آنها ميخواستند چشم بندشان را بر چشم زنند، از بند خارج شوند و در راهروها به صف ايستند. 

" تک تک بچه ها را به درون يکي از اتاقهاي فرعي بند روبرو مان ميبردند، در آنجا داوود لشگري به همراه چند پاسدار نشسته و مشغول سئوال و جواب بودند. هر يک از بچه ها را که اظهار ميکردند مسلمان نيستند و نماز نميخوانند در سمت چپ راهرو مي نشاندند و هر يک از آنها را که اظهار ميکردند مسلمانند در سمت راست راهرو مي نشاندند و آنهائي را که در قسمت راست راهرو نشانده بودند در صورتيکه حاضر به نماز خواندن نبودند به فرعي ها و يا انفرادي ها ميبردند تا با زدن کابل آنها را وادار به نماز خواندن بکنند، براي هر وعده نماز 20 ضربه، صبح و ظهر و شب و کساني را که حاضر به نماز خواندن بودند به بند هشت مي بردند و بچه هائي را که در سمت چپ راهرو نشانده بودند، دسته دسته به قسمت طبقه اول (قسمت اداري زندان گوهر دشت که در آن دفتر رياست و دفتر مدير داخلي زندان و... قرار داشت) ميبردند و در آنجا در يک اتاق در مقابل اشراقي همين سئوال و جواب را مجددا تکرار ميکردند ..." (33)

و پرسشهاي ديگري چون " سازمانت را قبول داري؟ مصاحبه ميکني؟ همکاري اطلاعاتي ميکني؟ و..." در اين مرحله هم اگر پاسخ زنداني منفي بود، او را در سمت چپ در ورودي اتاق مي نشاندند و سپس هر چند نفر را با هم به مسلخ مي فرستادند. از هر گروه و سازمان و حزب دست چپي، از پيکار، رزمندگان، اتحاديه کمونيستها، رنجبران، کومله، اتحاد مبارزان کمونيست (سهند)، وحدت کمونيستي، فدائي (اقليت)، راه کارگر، فدائي (اکثريت) و حزب توده که وقتي:"... به حسينيه براي دار زدن برده مي شوند، گروهي مي گريند، گروهي دشنام مي دهند و همه مي لرزند، اما لرزش خود را مخفي ميکنند. برخي لبخند مي زنند. نوميدانه، و انتظار لحظه آخر را ميکشند. بعضي از نگهبانها در اجراي حکم اعدام با هم رقابت ميکنند تا ثواب بيشتري ببرند. گروه کمتري از آنها از مشاهده اين همه جسد احساس بي تابي و درد ميکنند، برخي از زندانيان مي جنگند، حمله ميکنند و به شدت کتک ميخورند. مراسم اعدام به سرعت اجراء مي شود. آخرين ضجه هاي مرگ خاموش ميشود." (34) مسلخ در گوهر دشت، سالن آمفي تئاتر و کارگاه توابين بود، و در اوين، حسينيه و سالن تمرين تيراندازي. هم از اين رو، در گوهردشت بيشتر زندانيان را به دار آويختند، در حاليکه در اوين تيرباران مبارزين شکل رايج کشتار بود. (35) جسد مردان حلق آويز شده را پيش از بيرون فرستادن از زندان، براي شکنجه ي زنان چپ به کار گرفتند، با همان هدف خرد کردن و در هم شکستن شان. " جواب نه براي نماز خواندن حکم تعزير را داشت ... همه را پنج بار در راهرو آسايشگاه شلاق مي زدند. يک نفر خودکشي کرده بود و چند نفر هم اقدام به خودکشي کرده بودند، ولي موفق نشده بودند. هر کس نماز خواندن را ميپذيرفت، بعد از چند روز به بند برش مي گرداندند، جيره شلاق براي کسانيکه نمي پذيرفتند نماز بخوانند، بيست و پنج روز ادامه داشت. همه به شدت زخمي شده بودند. گفته بودند همه شان را اعدام ميکنند ... صداي شلاق خوردن بچه ها در وعده هاي نماز، ديوانه ام ميکرد. يکبار من و چند نفر ديگر را براي اعدام نمايشي بردند. يک بار ما را به بيشه اي در اوين بردند و گفتند چشم بندهاي مان را برداريم. تعداد زيادي را روبروي ما دار زده بودند و ما را مجبور ميکردند به آنها نگاه کنيم ... بلاتکليفي و آشفتگي بند، چهار ماه ادامه داشت. تنها پس از برقراري مجدد ملاقاتها و تماس با خانواده ها بود که عمق فاجعه برايمان روشن شد. تنها از بند ما حدود 1200 نفر اعدام شدند." (36)

شمارکشته شدگان

همه بندها، درهمه زندانها دچار چنين " خانه تکاني" و " تخليه اي" شدند. گزارش زندانياني که از اين مهلکه جان سالم بدر برده اند حکايت از آن دارد که تنها دو تن از بند محکومين ابد زندان اوين در " کشتار بزرگ" سر به نيست نشدند و از سيصد زنداني بند 3 گوهر دشت، جز بيست نفري بر جا نماندند.(37) در زندان شهرستانها (مشهد، کرمانشاه، ورامين، شيراز، اصفهان، ملاير و...) هم همين قاعده کم و بيش حکم فرما بود. مي گوئيم کم و بيش، چه، سياست سکوت مطلق حکومت در مورد اين جنايت، سرباز زدنش از دادن هرگونه خبر و جلوگيري از ورود هر هيئت بين المللي براي بازرسي از زندانها و... بررسي آنچه بر سر زندانيان سياسي آورده بودند و برآورد دقيق کشته شدگان ... اگر نگوئيم ناممکن، دست کم سخت دشوار ساخته، هم از اين رو، برآورد ماندگان هر بند نسبت به شمار رفتگان، مناسب ترين و معتبرترين شيوه ي محاسبه ميشود. اما اين شيوه بري از بي دقتي و نارسائي نيست. ماندگان، در بهترين حالت، با حدس و گمان از حدود شماررفتگان آگاهي مي دهند. آنهم به تقريب، يا تخمين، و تخمين قربانيان " کشتار بزرگ" بسي گوناگون است. از پنج هزار نفر شروع ميشود و به دوازده هزار نفر مي رسد. چه بسا به دليل همين اختلاف و آمارهاي جسته و گريخته است که "عفو بين الملل" از " چندين هزار نفري که اعدام شده اند" سخن گفته و از دادن آمار دقيق خودداري کرده است. (38) با اينحال " کانون حمايت از زندانيان سياسي ايران -  داخل کشور" که از دل مبارزه ي خانواده زندانيان سياسي در ماههاي هولناک تابستان و پائيز سر برآورد، درست يک سال پس از " کشتار بزرگ" و در مهرماه 1368، فهرست نام 1345 قرباني "فاجعه ملي" را فاش ساخت و اعلام داشت که هنوز نتوانسته به نام " بسياري از شهداي به خون خفته خلق" دست يابد. (39) اندک زماني پس از انتشار اين فهرست، يکي از روزنامه هاي اوپوزيسيون در اروپا هم به انتشار فهرست 1387 نفره اي از زندانيان جان باخته اقدام کرد. اما اين روزنامه هم هشدار داد که فهرست " هنوز بسيار ناکامل و ناکافي است و چه بسا به دلايل محدود بودن امکانات تحقيق، با نادرستي هائي نيز همراه باشد." (40) اعدام مخفيانه، انتقال مخفيانه جسدها به گورستان، دفن مخفيانه به خون خفته گان در گورهاي جمعي، آنهم در شرايط حکومت که استبداد مذهبي، هرگونه کوششي را براي دست يابي به شمار دقيق و درست جان باختگان، ناممکن ميکند. نبايد فراموش کرد که حکومت ماهها کشتار زندانيان را از خانواده آنها نيز پنهان کرد و محل گورهاي جمعي را نيز.

پايان انتظار

روزها و هفته ها و ماهها، خانواده هاي زندانيان سياسي، پشت در زندانها در انتظار ايستادند، براي کسب خبر از جگرگوشه هاشان.چه خواهش ها و تمناها که نکردند، چه خفت و خواري ها که نکشيدند و چه بيم ها و اميدها که از سر نگذراندند.در کابوس مرگ و زندگي زيستند و به اين دل خوش ساختند که مقامات زندان پول و ثروتي که براي عزيزانشان آورده بودند را بگيرند و رسيد تحويل شان بدهند. آنچه تحويل گرفتند - يا بعنوان مثال آنچه اهالي سلطنت آباد تحويل گرفتند - يادداشتي بود به اندازه پاکت سيگار باز شده، شبيه اسکناس ده توماني. با اين مضمون: " برادر... خواهشمند است در ساعت ... روز... در کميته سلطنت آباد حضور به هم رسانيد. کميته سلطنت آباد." (41) اهالي تهران پارس، نازي آباد و ساير محله هاي تهران همين يادداشت را به امضاء و نشاني محله خود دريافت کردند. و اين در هفته اول ماه آذر بود و به اين ترتيب در" روز موعود در جلو کميته هاي "گل صحرا" (جاده ساوه)، کميته زنجان (خيابان زنجان)، کميته خاوران (نزديک گلستان خاوران)، کميته نازي آباد، کميته تهران پارس و... از ساعت 6 صبح غلغله بود. مراجعه از ساعت 9 صبح آغاز شد. بعضي با خود سند خانه نيز آورده بودند، شايد که براي آزادي عزيزان شان ضمانت باشد. ساعت 9 در کميته " گل صحرا" اولين نام را خواندند. مدتها انتظار، نگراني و در آخر يک تن. فقط يک تن با يک ساک، ساک دوم سهم يک پدر شد ... ساک سوم ... ساک چهارم ... 4500 ساک با لباس تنها از يک کميته، تنها در يک روز ..." (42) و از اينجاست که حرکت خانواده هاي زندانيان سياسي آغاز ميشود. تحصن در برابر کاخ دادگستري، گردهمائي در برابر دادستاني، برگزاري مراسم براي دادن طومار اعتراض با 370 امضاء به کميته حقوق بشر ملل متحد، تماس با خارج از کشور و... جامع مهاجرين و تبعيديان ايراني هم که نسبت به نيمه ديگر وجود خود حساس است، پاسخگوست: تماس با کميته هاي حقوق بشر، جامعه هاي دفاع از زندانيان سياسي، احزاب ترقي خواه و بسيج افکار عمومي و روشنگري در باره " فاجعه ملي" که در حال تکوين بود. سرانجام به واکنش اروپائي ها و آمريکائي ها منجر ميشود، در 21 مهرماه، پارلمان اروپا با تصويب قطعنامه اي در مورد نقض حقوق بشر در جمهوري اسلامي ايران، از دولت ايران ميخواهد که هيئتي به منظور بررسي وضعيت زندانها عازم ايران شود. 18 آذرماه، پارلمان آلمان قطعنامه اي تصويب ميکند که در آن نقض حقوق بشر توسط جمهوري اسلامي به شدت مورد انتقاد قرار گرفته. 

پاسخ سرجنبانان حکومت و دست اندرکاران جنايت بزرگ به موج اعتراض ها چند پهلوست و فريبکارانه، چه، به شکلي مي پذيرند که جز اسراي نظامي مجاهدين، ديگراني هم اعدام شده اند. اما آن ديگران را " منافق" قلمداد ميکنند. دو نمونه اي که مي آوريم روشنگر است: آيت الله خامنه اي در جلسه پرسش و پاسخي در دانشگاه تهران، در پاسخ دانشجوئي که گويا از هواداران آيت الله منتظري است و مي پرسد: علت بي توجهي کامل جمهوري اسلامي به مسائل حقوق بشر و اجازه ندادن به کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل براي بررسي اين مسئله چيست و علت اعدامهاي مشکوک در ايران... مي گويد:" اين سئوال لحن همان سئوال راديوهاي بيگانه را دارد... و اما اعدامها، اعدامهاي دسته جمعي در ايران، درست همان تاثيري را که راديوهاي بيگانه مي گذارد، البته راديو منافق هم همين را مي گويد، ما در جمهوري اسلامي مجازات اعدام داريم ... اين آدمي که توي زندان، از داخل زندان، با حرکات منافقين که حمله مسلحانه کردند به داخل مرزهاي جمهوري اسلامي... ارتباط دارد، او را به نظر شما بايد برايش نقل و نبات ببرند...؟" (43) علي اکبر هاشمي رفسنجاني هم اين چنين اظهار نظر ميکند: اين تبليغات کذب و عجيب و غريبي که در اروپا و کشورهاي غربي منافقين راه انداخته اند که چند هزار نيروي اينها در ايران اعدام شده است، براي اين است که افرادي را که در جريان عمليات مرصاد از دست داده اند، دنيا را توجيه کنند... سرکوب بايد مخصوص عناصر اصلاح ناپذير باشد. در تمامي دنيا هميشه انسانهائي هستند که هيچ راهي جز سرکوب آنها نيست. آنها را ما بايد سرکوب کنيم. اين حالت وحشت بايد براي انسانهاي خائن و ناصالح باشد." (44)

و حالت وحشت را به خانواده کشتار شدگان هم تعميم دادند و ضرب و شتم اين داغ ديدگان بي پناه را در دستور گذاشتند، که يک چندي کارگر نيفتاد. خانواده هاي دردمند، حرف داشتند و پرسش هاي بي پاسخ. حرفها و پرسش هايشان را به اين ترتيب در برابر رفسنجاني قرار دادند. در نامه اي سرگشاده: 

" بالاخره بعد از چند ماه انتظار، درهاي زندان گشوده شده، وليکن ما حتي نتوانستيم همسران، پدران، فرزندان و عزيزان خود را بر سر گورهاشان ملاقات کنيم. جمهوري قاتل شما نه تنها کمر به قتل همگاني زندانيان بسته، بلکه از اعلام محل دفن آنها خودداري کرد و در موارد متعددي با گرفتن تضمين و تعهد مالي از برگزاري مراسم يادبود و ختم براي قربانيان اين فاجعه توسط بستگانشان، يعني ابتدائي ترين حقوق هر انسان، ممانعت جدي بعمل آورد. اين هديه شما به مناسبت پايان يافتن جنگ خانمانسوز هشت ساله و در آستانه پيروزي انقلاب به مردم زجر ديده و خانواده هاي زندانيان سياسي بود." و در پايان، از رفسنجاني مي پرسند: 

"1- به چه جرمي آنها را به قتل رسانديد؟ 2- آنان در چه دادگاهي، توسط کدام هيئت منصفه و بر طبق کدام قانون مدني جملگي محکوم به اعدام شدند؟ 3- چرا و به کدام دليل زندانياني که در " دادگاههاي شرع" جمهوري اسلامي مدتها بود که محکوم شده بودند و مدت محکوميت خود را مي گذراندند، به يک باره ظرف دو تا سه ماه پشت درهاي بسته تيرباران شده اند؟ 4- چرا از انتشار اخبار تعداد واقعي قربانيان اين قتل عام در مقابل مردم و افکار عمومي خودداري مي کنيد و به سئوالهاي صريح مردم و خانواده هاي زندانيان سياسي جوابهاي سربالا مي دهيد؟"(45) هيچيک از سران جمهوري اسلامي تاکنون پروا نکرده که به اين پرسشها پاسخ دهد. پرونده کشتار بزرگ زندانيان سياسي ايران، پرونده اي گشوده است و هنوز حرف آخر گفته نشده است.

پانويس ها:
1- روزنامه رسالت، 30 تير 1367
2- خبر شماره 3، عمليات بزرگ فروغ جاويدان، سازمان مجاهدين خلق ايران
3- خبر شماره 4، عمليات بزرگ فروغ جاويدان، سازمان مجاهدين خلق ايران
4- گزارش نهائي ستاد فرماندهي ارتش آزاديبخش ملي ايران، 18 شهريور 1367، برگرفته از ماهنامه " شورا" شماره 43 و 44
5- نگاه کنيد به جزوه " چرا جمهوري اسلامي خواستار آتش بس شد؟ و چشم انداز مذاکرات صلح چيست؟"،انتشارات آغازي نو، شهريور 1367
6- عفو بين الملل، بيانيه کتبي به چهل و پنجمين نشست کميسيون حقوق بشر ملل متحد، ژانويه 1989، و نيز نگاه کنيد به " گزارش شوراي اقتصادي و اجتماعي ملل متحد در باره وضع حقوق بشر در جمهوري اسلامي ايران" 13 اکتبر 1988
7- نامي که حکومت بر عمليات سرکوب مجاهدين گذاشت.
8- روزنامه جمهوري اسلامي، 12 مرداد 1367، و نيز نگاه کنيد به " گزارش شوراي اقتصادي و اجتماعي..." (پيش گفته)
9- روزنامه رسالت، 12 مرداد 1367
10-  روزنامه رسالت، 15 مرداد 1365
11-  روزنامه رسالت، 9 شهريور 1367
12-  نامه آيت الله خميني به آيت الله منتظري، برگرفته از کتاب " خاطرات سياسي محمدي ري شهري، موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، صفحه 255
13-  روزنامه جمهوري اسلامي، 15 مرداد 1367، " ديدگاههاي مردم در برخورد به جنايت اخير منافقين، قسمت دوم
14-  روزنامه کيهان، 8 تيرماه 1367، سخنراني آيت الله منتظري در جمع طلاب و روحانيون قم
15-  نگاه کنيد به جزوه " جاي آن است که خون موج زند در دل لعل" پيرامون کشتار زندانيان سياسي ... انتشارات آغازي نو، آذرماه 1367 و " آنها که غريق وحشت خود بوده اند"، تبريزي، مهاجر، " بولتن آغازي نو"، ويژه سلمان رشدي
16-  "... و اين شط هاي خوني که از مردم جاريست" سعيد همايون، اتحاد کار، شهريور 1370، شماره 23، سال دوم
17-  نگاه کنيد به جزوه " در سال 1367 بر ما چه گذشت؟" نيما پرورش، کميته برگزاري يادمان قتل عام زندانيان سياسي ايران در سال 1367، پاريس، شهريور 1373، صفحه 5
18-  از اصطلاحات زندان، به معناي محکوم به اعدام است.
19-  " احساس تلخ و وجدان بيدار" کار اکثريت، شماره 44، 8 مهرماه 1371
20-  هر سه نامه در " چشم انداز" شماره 6، تابستان 1368 منتشر شده است و نيز در " شورا"، شماره 47، فروردين و ارديبهشت 1368، در اينجا استناد به نامه 24 مرداد 1367 اوست به آقاي نيري و...
21-  نامه به آيت الله خميني، 11 مرداد 1367
22-  نامه به آيت الله خميني، 9 مرداد 1367
23-  نامه به آقاي نيري و... 24 مرداد 1367
24-  نامه منتظري به خميني، 9 مرداد 1367
25-  " از آن روزهاي خونين"، اکثريت، شماره 274، 20 شهريور 1368، و نيز " اين شط هاي خوني..." (پيش گفته)
26-  نامه منتظري به نيري و... 9 مرداد 1367
27-  يکي ازاصطلاحات زندان، منظور بردن زندانيان به محوطه حياط و يا فضاي سرباز زندان است که در وضعيت عادي روزي نيم ساعت يا يک ساعت اجراء ميشد.
28-  نگاه کنيد به نيما پرورش، ص 18 و 19 و نيز " حقيقت ساده"، م- رها، جلد سوم، ص 125 و 126 و " کشتار در تابستان 67، پنج گزارش"، چشم انداز، شماره 14، زمستان 1373، ص 55 تا 74، و نيز" هرگز از مرگ نهراسيده ام"، آذر نسيم، " نقطه" 6، تابستان 75
29-  نامه دوم منتظري به خميني، 11 مرداد 1367
30-  " حماسه مقاومت در شکنجه گاههاي خميني"، ايرج مصداقي، هفته نامه " ايران زمين"، شماره 101، روز شنبه 14 تيرماه 1375
31-  همان
32-  راه کارگر، دوره دوم، شماره 29، مرداد و شهريور 1374، سرمقاله
33-  نيما پرورش، ص 17 و 18
34-  هرمز متقي، " زندگي پس از 67"، " نقطه" 6، تابستان 75
35-  نتيجه گيري هايمان بر مبناي وجوه مشترک چندين و چند گزارش است که مورد استفاده مان قرار گرفته
36-  " همه بلاتکليف بوديم"، ف. آزاد، چشم انداز، شماره 14، زمستان 73
37-  " و اين شط هاي خوني که از مردم جاريست"، سعيد همايون، اتحاد کار، شماره 23، شهريور 1370
38-  مجازات مرگ در ايران، عفو بين الملل، ژانويه 1989
39-  " بانگ رهايي"، ارگان " کانون حمايت از زندانيان سياسي ايران (داخل کشور)، شماره 1، آبان 1368
40-  " اکثريت" شماره 321، 16 مهرماه 1369
41-  " چشم انداز"، شماره 6، تابستان 68
42-  " بانگ رهايي"، شماره 1
43-  روزنامه رسالت، 16 آذر 1367
44-  روزنامه رسالت، 12 آذر 1367
45-  " پيام همبستگي"، خبرنامه کميته همبستگي با زندانيان سياسي ايران، شماره 2، شهريور 68

خبر کوتاه و غمگنانه بود. "حراج ادامه دارد". حراجچیان و مزایده گران حرفه ای با افتخار و سرمستانه خبر حراج موفقیت آمیز تنها بندر اقیانوسی ایران را، علیرغم سور عزاي غم افزای مردمانش، جار زدند.

خبر کوتاه و غمگنانه بود. "حراج ادامه دارد". حراجچیان و مزایده گران حرفه ای با افتخار و سرمستانه خبر حراج موفقیت آمیز تنها بندر اقیانوسی ایران را، علیرغم سور عزاي غم افزای مردمانش، جار زدند. بعد از "توافق" دریای خزر و واگذاری سواحل ماهیگیری جنوب کشور به کشتی های ترال چینی و خبر اجاره جزیره کیش به چین، اکنون عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی می گوید ایران در طی یک ماه آینده به موجب یک قرارداد موقت بندر استراتژیک چابهار را به یک شرکت هندی خواهد سپرد. وزیر راه و شهرسازی ایران که به هند سفر کرده گفت، ما آماده ایم تا بهره برداری بندر چابهار را در قالب یک موافقتنامه موقت که قبلا با یک بندر هندی برای مدت یک سال و نیم داشته ایم، به شرکت هندی واگذار کنیم. آخوندی پس از ملاقات با همتای هندی خود گفت: «ما قبلا یک گام رو به جلو برداشته ایم. ما باید یک کانال بانکی برای هند ایجاد کنیم که قبلا این کار را انجام داده ایم و خوشبختانه طرف هندی نیز به صورت رسمی این مسئله را پذیرفته است. بر طبق گزارش دیروز خبرگزاری تسنیم (وابسته به سپاه پاسداران) این مقام ایرانی اضافه کرد، تحویل بندر به شرکت هندی در طی یک ماه آینده انجام خواهد گرفت. ما همه کارها را انجام داده ایم.

 

 

بر طبق گزارش روز گذشته (شنبه ۱۷ شهریور ۱۳۹۷) خبرگزاری تسنیم، بندر چابهار در شاخص‌های اساسی زندگی هم‌چون دسترسی به شبکه آب، شاخص‌های آموزشی و بهداشتی و درمانی پایین‌ترین سرانه‌ها را در بین شهرستان‌های محروم‌ترین استان ایران، سیستان و بلوچستان، دارد و همین موجب شده چابهار سال‌ها به‌عنوان محروم‌ترین شهر ایران شناخته شود. این در حالی است قبل از ایجاد منطقه آزاد چابهار، بیش از ۲۰ سال پیش جهت ورود قاچاق گسترده به کشور تحت عنوان پر طمطراق پروژه های صوری و تصنعی توسعه، شاخص های زندگی در چابهار در همسنجی با مقیاس امروزی قابل مقایسه نبودند. و در حقیقت بسیار بهتر بودند.

اگر معیار سنجش را واگذاری بندر خواهرخوانده چابهار، یعنی بندر گوادر در ایالت بلوچستان پاکستان به چین در نظر بگیریم، باید اذعان داشت که فاجعه ای بزرگ در راه است. چین به منظور اجرا و توسعه طرح‌های اقتصادی در بندر گوادر تحت عنوان "کریدور اقتصادی چین پاکستان" آن بندر را به مدت ۴۳ سال به اجاره خود در آورده است. گوادر اکنون تحت مدیریت کامل غیربومی ها و چینی ها است. شاخص های زندگی در گوادر علیرغم سرمایه گزاری بیش از ۴۶ میلیارد دلاری توسط چین در پروژه "کریدور اقتصادی چین پاکستان" حتی پائین تر از چابهار هستند. بر طبق گزارش ها مردم گوادر برای خرید آب آشامیدنی مجبورند در ازای هر سه لیتر ۵۰ روپیه پرداخت کنند و بیشتر ساکنان گوادر توانایی خرید آب آشامیدنی را ندارد و مجبورند آب نمک یا آب غیر تصفیه شده بیاشامند. در صورتی که استعمارگران نو چینی و پنجابی های غیربومی از امکانات وسیع زندگی از جمله آب آشامیدنی که برای مردم بومی بلوچ نایاب است، بهره مند هستند. کپی همین معضل دقیقا در چابهار نیز وجود دارد.

چین که در اجرای پروژه های خود در ایالت بلوچستان از پشتیبانی ارتش پاکستان برخوردار است از اطلاع رسانی و شفافیت بسیاری بالاتری در مقایسه با عملکرد هند در چابهار عمل کرده است. ایران و هند هیچگونه جزئیاتی از قرارداد محرمانه واگذاری بندر چابهار به هند ارائه نداده اند. بر طبق تحقیقات مرکز مطالعات بلوچستان در لندن، و بر اساس برخی از گزارش های روزنامه های هند از جمله "تایمز هند" این نهانکاری سیاسی ـ اقتصادی ابعاد پیچده تری دارد. حضور هئیت ایرانی در هند با ریاست عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی ایران زمانی صورت می گیرد که وزیر خارجه آمریکا به همراه وزیر دفاع آن کشور هم زمان در هند حضور داشتند. در روز پنجشنبه ۱۵ شهریور (مطابق با ۶ سپتامبر) جلسه مهم به اصطلاح هند ـ آمریکا ۲+۲ برگزار شد. در این جلسه مسئولین بلندپایه هند و آمریکا از جمله وزرای خارجه و دفاع هر دو کشور به توافقات مهمی دست یافتند. روز بعد یعنی در روز جمعه ۱۶ شهریور (مطابق با ۷ سپتامبر) عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی ایران در یک کنفرانس بین المللی در هند که نخست وزیر هند نیز در آن حضور داشت، اعلام کرد که توافق نهایی برای واگذاری بندر چابهار به هند صورت گرفته است. به احتمال زیاد این همزمانی حضوری و یا تقارن زمانی چندان هم "تصادفی" نبوده است.

اکنون اینگونه به نظر می رسد که آمریکا در قبال موافقت هند با کاهش نفت ایران و در راستای رقابت با چین و فشار بیشتر به پاکستان، و همچنین ایجاد یک کریدور صرفا ترانزیتی از چابهار به افغانستان موافقت کرده است. بزرگترین برنده این توافق افغانستان است که همواره پاکستان را متهم به حمایت از طالبان کرده، اما در همان سان ناچاره بوده عاجزانه برای ترانزیت کالا از بنادر کراچی و گوادر به پاکستان متکی و وابسته باشد. کریدور ترانزیتی چابهار به افغانستان این مشکل عمده افغانستان و حامیان اصلی آن یعنی آمریکا و هند را حل خواهد کرد. ایران در حالی واگذاری چابهار به هند را در راستای تامین منافع ملی و امنیتی افغانستان اعلام می کند، که افغانستان به تقاضای ایران برای تامین حقابه هامون از رودخانه هیرمند جواب منفی داده است. این خودخواهی باورنکردنی افغانستان باعث مرگ هامون و نابودی حیات در سیستان شده است. افغانستان با کمک غرب و هند سد های فراوانی در کشور خود ساخته است. آب بسیاری از این سدها به سوی مزارع خشخاش سرازیر می شود که محصول نهایی و مهلک آن به ایران صادر می شود. شوربختانه در عمل ثابت شده است که حیات و هستی مردم در شمال استان یعنی سیستان برای دولتمردان جمهوری اسلامی پشیزی ارزش ندارد. پنهانکاری و سیاست های زار و مطیعانه جمهوری اسلامی ایران را حتی در مقابل افغانستان زبون و ناچار کرده است. بعد از نابودی شمال استان، اکنون سناریوی نابودی جنوب استان با همکاری بیگانگان آغاز شده است. سناریویی که ملت ایران و بخصوص مردم بومی استان سیستان و بلوچستان در آن هیچگونی نقش و جایگاهی ندارند،

عبدالستار دوشوکی

مرکز مطالعات بلوچستان ـ لندن

doshoki@gmail.com

  این یک بازی سازمان‌یافته آقایان است که نرخ ارز را چند هزار تومان بالا می‌برند بعد مثلا هزار یا دوهزار تومان کاهش می‌دهند‌ سپس ادعا می‌کنند که نرخ ارز افت داشته است. در حالی که این افراد هیچ سخنی در مورد افزایش نرخ دلار از ۳۵۰۰ تومان به ۱۴۵۰۰ تومان نمی‌گویند و این یک شارلاتان‌بازی و مهندسی افکار عمومی است که به هیچ وجه قابل قبول نیست و نمی‌توان این را کاهش قیمت محسوب کرد.

حسین راغفر در مورد تاثیر بخشنامه جدید بانک مرکزی مبنی بر اجازه صرافی‌ها برای خرید ارز از بازار ثانویه گفت: البته این بخشنامه در کاهش نرخ ارز بی‌تاثیر نبوده است و هرگونه سیاست کنترلی که عرضه و تقاضای ارز را در اختیار دولت بیاورد موثر است اما تاثیر عوامل سیاسی بسیار بیشتر بوده است.

وی ادامه داد: این یک بازی سازمان‌یافته آقایان است که نرخ ارز را چند هزار تومان بالا می‌برند بعد مثلا هزار یا دوهزار تومان کاهش می‌دهند‌ سپس ادعا می‌کنند که نرخ ارز افت داشته است. در حالی که این افراد هیچ سخنی در مورد افزایش نرخ دلار از ۳۵۰۰ تومان به ۱۴۵۰۰ تومان نمی‌گویند و این یک شارلاتان‌بازی و مهندسی افکار عمومی است که به هیچ وجه قابل قبول نیست و نمی‌توان این را کاهش قیمت محسوب کرد.

 

 

راغفر نرخ منطقی دلار را زیر ۴ هزار تومان دانست و افزود: به نظر بنده نرخ دلار باید زیر ۴ هزار تومان باشد و این هم با منطق آقایان و هم با منطق‌های دیگر سازگار است. اگر منافع تولیدکننده محور سیاست‌ها باشد نرخ ارز باید موجب رقابتی شدن تولید در داخل شود و این برحسب یک برنامه مشخص و اخذ انواعی از تعهدات در راستای ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف تولید است و نرخ ارز باید براساس نیاز تولیدکنندگان تعیین شود.

این استاد دانشگاه در مورد پیمان سپاری ارزی گفت: این تصمیم مناسبی از سوی بانک مرکزی است که قبلا هم بوده است. البته یکی از مطالبات ما همین مورد بود که در کنترل عرضه ارز می‌تواند کمک کند. بنابراین این یک اقدام به‌جا است، اما ارزی که از این طریق به‌دست می‌آید باید به صورت ارز دولتی مبادله شود نه اینکه وارد بازار ثانویه شود، بازاری که به نظر من هرچه سریع‌تر باید متوقف شود.

وی خاطرنشان کرد: کسانی که مدعی بازارگرایی و تک نرخی شدن ارز بودند امروز شاهد سه نرخ رسمی و چند نرخ منطقه‌ای اعم از نرخ هرات و سلیمانیه هستند و خنده‌دارتر از این نمی‌شد. این نتیجه کار کسانی است که ادعای علمی بودن را دارند.

این اقتصاددان در پاسخ به برخی انتقادات در مورد ادعای دلار ۴۰ هزار تومانی در آینده گفت: این موضوعی کاملا روشن است و البته جزییات آن را به زودی منتشر خواهیم کرد. اگر روند شش ماه گذشته را در نظر بگیریم که نرخ ارز به ۱۵۵۰۰ تومان هم رسید موضوع کاملا روشن خواهد بود که در شش ماه آینده ما به کجا خواهیم رسید.

وی متذکر شد: البته این هشداری به مسئولان کشور است که نمی‌شود اقتصاد را به شیوه کنونی اداره کرد و باید هرچه سریع‌تر کنترل شود، وگرنه با این تصویر مواجه خواهیم شد و البته به زودی جزییات آن را به صورت مبسوط توضیح خواهیم داد.

فساد اخلاقی ۵ نفر از اعضای شورای شهر بابل در روز‌های گذشته بازتاب گسترده‌ای داشته است

  فساد اخلاقی ۵ نفر از اعضای شورای شهر بابل در روز‌های گذشته بازتاب گسترده‌ای داشته است.منتشر می‌شود.

شورای شهر بابل ۹ عضو دارد. سید مقیم مقیمی، سیف‌الرضا شهابی، جواد بیژنی، محمد رضا شافعیان، سید مهدی تاجداران، مهدی کاشی، فرامرز ابوالحسنی، مرمر فیروزپور و رجب ملایی رئیسی.

پیگیری‌ها نشان می‌دهد از این جمع، سیدمقیم مقیمی، فرامرز ابوالحسنی، محمد رضا شافعیان و مرمر فیروزپور بازداشت نشده‌اند؛ لذا می‌توان نام ۵ نفری که بازداشت شده‌اند را حدس زد: رجب ملایی رییسی، مهدی علیجانزاده کاشی، سیدمهدی تاجداران، سیف الرضا شهابی و جواد بیژنی.

روزنامه لوموند فرانسه گزارش می‌دهد: این رزمایش که "وستوک شرقی ۲۰١۸" نام گرفته است، عظیم ترین و گسترده‌ ترین رزمایش روسیه در نوع خود از پایان جنگ سرد است.

لوموند: بزرگترین رزمایش نظامی مشترک روسیه-چین هفته آینده آغاز می شود

بقلم شاهرخ بهزادی 

رزمایش نظامی مشترک روسیه-چین

روزنامه لوموند فرانسه گزارش می‌دهد: این رزمایش که "وستوک شرقی ۲۰١۸" نام گرفته است، عظیم ترین و گسترده‌ ترین رزمایش روسیه در نوع خود از پایان جنگ سرد است. این رزمایش با مشارکت ارتش چین در سرزمین های پهناور سیبری شرقی در شمال شرقی روسیه تا  نزدیکی مرز شمال شرقی چین به مدت ۴  روز از ١١ سپتامبر آغاز می شود. رزمایش "وستوک شرقی ۲۰١۸" بزرگترین تمرکز ماشین جنگی روسیه را به نمایش می گذارد. در این رزمایش ۲۹۷ هزار سرباز؛ هزار هواپیمای جنگی، هلی کوپتر و پهپاد؛ ۳۶ هزار تانک، خودرو زرهی وتوپخانه متحرک شرکت دارند.

ارتش چین با مقیاس بسیار کمتری نسبت به ارتش روسیه در رزمایش "وستوک شرقی ۲۰١۸" مشارکت دارد.۳ هزار و ۲۰۰ نظامی ارتش مردمی چین، همراه با ۹۰۰ تانک، خودرو زرهی وتوپخانه متحرک و ۳۰ هواپیما و هلی کوپتر جنگی  این کشور برای شرکت در این رزمایش بزرگ به روسیه اعزام شده است.

 به گفته وزارت دفاع روسیه، برای پوشش رسانه ای این رویداد بزرگ نظامی، بیش از ١۸۰ رسانه جهانی خواستار مجوز شده اند. در این رزمایش بزرگ همچنین قرار است ۹١ ناظر بین المللی از ۵۷ کشور جهان حضور داشته باشند.

سرگئی شایکو، وزیر دفاع روسیه به رزمایش بزرگ "زاپاد غرب" اتحاد جماهیر شوری سابق در سال ١۹۸١ توسط نیروهای پیمان ورشو که در نوع خود از نظر وسعت و بزرگی بی نظیر بود، اشاره می کند و می گوید رزمایش "وستوک شرقی ۲۰١۸" از نظر عظمت و نمایش آتش ماشین جنگی روسیه، رزمایش بزرگ "زاپاد غرب" سال ١۹۸١ را پشت سر خواهد گذاشت.

ژنرال والری گراسیموف، رئیس ستاد مشترک ارتش روسیه می گوید: هدف اصلی اجرای این رزمایش بزرگ نظامی بررسی ظرفیت و قدرت واقعی نیروهای ارتش است.

لوموند می نویسد: رزمایش مشترک روسیه و بلاروس در سال ۲۰١۷ که از سوی ناتو به عنوان آماده سازی وسیع روسیه برای یک جنگ گسترده ارزیابی شده بود، موجب نگرانی و  واکنش های زیادی در لهستان و کشورهای بالت شد؛ اما رزمایش "وستوک شرقی ۲۰١۸" در سرزمین های شرقی روسیه برگزار می شود و با توجه به دوری راه، نمی تواند منشا نگرانی برای کشورهای اروپایی باشد. اما این رزمایش بزرگ برای ژاپن و آمریکا ایجاد نگرانی می کند. با توجه به اینکه بخشی از این رزمایش در دریای "اوختسک" در نزدیکی سواحل ژاپن انجام می گیرد، موجب نگرانی ژاپن شده است. ژنرال والری گراسیموف در گفتگو با وابسته نظامی ژاپن تلاش کرد نگرانی های این کشور را بر طرف کند؛ اما با توجه به اینکه بخشی از این رزمایش بزرگ در نزدیکی جزایر "کوریلز" برگزار می شود که در باره مالکیت آن هنوز میان ژاپن و روسیه اختلاف نظر وجود دارد،  این موضوع به نگرانی های ژاپن در باره رزمایش  "وستوک شرقی ۲۰١۸" افزوده است.

" ماتیو دو شاتِل" متخصص چین و مسائل نظامی به لوموند گفته است که این رزمایش بزرگ، پیش از آنکه اهداف نظامی داشته باشد، اهداف سیاسی و ژئوپلتیک را دنبال می کند. او می گوید این رزمایش مشترک د وهله نخست، تداوم همگرایی روسیه و چین را به نمایش می گذارد. " ماتیو دو شاتِل"  می گوید: با توجه به بودجه نظامی ایالات متحده که به زعم واشنگتن برای مقابله باخطر فزاینده روسیه و چین به نحو چشم گیری افزایش یافته است، دو کشور روسیه وچین  سعی می کنند تا به واشنگتن پیام بدهند، که همگرایی نیروهایشان می تواند پاسخ محکمی به توان افزایش یافته نظامی آمریکا باشد.

لوموند می نویسد در نگاه کرملین این رزمایش بزرگ می تواند این موضوع را نشان بدهد که روسیه نه تنها در زمینه دیپلماتیک و نظامی در جهان منزوی نیست، بلکه یکی از بازیگران اصلی در صحنه سیاسی و نظامی در جهان است.

راى بررسى چهره‌ى زن در شعر احمد شاملو

چهره‌ زن در شعر احمد شاملو

مجید نفیسى

 

براى بررسى چهره‌ى زن در شعر احمد شاملو لازم است ابتدا نظرى به پیشینیان او بیندازیم‌. در ادبیات کهن ما، زن حضورى غایب دارد و شاید بهترین راه براى دیدن چهره‌ى او پرده برداشتن از مفهوم صوفیانه‌ى عشق باشد. مولوى عشق را به دو پاره‌ى مانعه‌الجمعِ روحانى و جسمانى تقسیم مى‌کند. مرد صوفى باید از لذت‌هاى جسمانى دست‌شسته تحت ولایت مرد مُرشد خانه‌ى دل را از عشق به خدا آکنده سازد. زن در آثار او همه جا مترادف با عشق جسمانى و نفس‏ حیوانى شمرده شده و مرد عاشق باید وسوسه‌ى عشق او را در خود بکشد: عشق آن زنده گزین کو باقى است‌.

برعکس‏ در غزلیات حافظ عشق به معشوقه‌ى زمینى تبلیغ مى‌شود و عشق صوفیانه فقط چون فلفل و نمکى به کار مى‌رود. با این وجود عشق زمینى حافظ نیز جنبه‌اى غیر جسمانى دارد. مرد عاشق فقط نظرباز است و به جز از غبغب به بالاى معشوق به چیزى نظر ندارد. و زن معشوق نه فقط از جسم بلکه از هرگونه هویت فردى نیز محروم است‌. تازه این زن خیالى چهره‌اى ستمگر و دستى خونریز دارد و افراسیاب‌وار کمر به قتل عاشق سیاوش‏وش‏ خویش‏ مى‌بندد:

شاه ترکان سخن مدعیان مى‌شنود

شرمى از مظلمه‌ خون سیاووشش‏ باد

در واقعیت مرد ستمگر است و زن ستمکش‏ ولى در خیال نقش‏ها عوض‏ مى‌شوند تا این گفته‌ى روانشناسان ثابت شود که دیگرآزارى آن روى سکه‌ى خودآزارى است‌.

با ظهور ادبیات نو زن رخى مى‌نماید و پرده تا حدى از عشق روحانى مولوى و معشوقه‌ى خیالى حافظ برداشته مى‌شود. نیما در منظومه‌ى “افسانه” به تصویرپردازى عشقى مالیخولیایی اما زمینى مى‌نشیند؛ عشقى که هویتى مشخص‏ دارد و متعلق به فرد و محیط طبیعى و اجتماعى معینى است‌.

چوپان‌زاده‌اى غمزده، در دره‌هاى دیلمان نشسته و همچنان که از درخت اَمرود و مرغ کاکلى و گُرگى که دزدیده از پس‏ سنگى نظر مى‌کند یاد مى‌نماید، با “افسانه” یعنی تجسم دوگانه‌ی دل عاشق‌پیشه‌ و دلدار خود، در گفت‌وگوست‌. نیما از زبان او مى‌گوید:

حافظا این چه کید و دروغى‌ست

کز زبان مى و جام و ساقى‌ست

نالى ار تا ابد باورم نیست

که بر آن عشق‌بازى که باقى‌ست

من بر آن عاشقم که رونده است

بر گستره‌ى همین مفهوم نوین از عشق است که به شعرهاى عاشقانه‌ى احمد شاملو مى‌رسیم‌. من با الهام از یادداشتى که شاعر خود بر چاپ پنجم هواى تازه در سال ۱۳۵۵ نوشته، شعرهاى عاشقانه‌ى او را به دو دوره‌ى رکسانا و آیدا تقسیم مى‌کنم‌.

رکسانا یا روشنک نام دختر نجیب‌زاده‌اى سُغدى است که اسکندر مقدونى او را به زنى خود درآورد. شاملو علاوه بر اینکه در سال ۱۳۲۹ شعر بلندى به همین نام سروده در برخى از شعرهاى دیگر هواى تازه نیز از رکسانا به نام یا بى‌نام یاد مى‌کند. او خود مى‌نویسد: ‌

“‌رکسانا، با مفهوم روشن و روشنایى که در پس‏ آن نهان بود نام زنى فرضى شد که عشقش‏ نور و رهایى و امید است‌. زنى که مى‌بایست دوازده سالى بگذرد تا در آیدا در آینه شکل بگیرد و واقعیت پیدا کند. چهره‌اى که در آن هنگام هدفى مه‌آلود است، گریزان و دیربه‌دست یا یکسره سیمرغ و کیمیا. و همین تصویر مأیوس‏ و سرخورده است که شعرى به همین نام را مى‌سازد – یأس‏ از دست یافتن به این چنین هم‌نفسى‌.” (صفحه ۳۴۸ )

در شعر رکسانا، صحبت از مردى است که در کنار دریا در کلبه‌اى چوبین زندگى مى‌کند و مردم او را دیوانه مى‌خوانند. مرد خواستار پیوستن به رکسانا روح دریاست ولى رکسانا عشق او را پس‏ مى‌زند:

بگذار هیچ‌کس‏ نداند، هیچ‌کس‏ نداند تا روزى که سرانجام، آفتابى که

باید به چمن‌ها و جنگل‌ها بتابد، آب این دریاى مانع را

بخشکاند و مرا چون قایقى فرسوده به شن بنشاند و بدین

گونه، روح مرا به رکسانا ــ روح دریا و عشق و زندگى ــ باز رساند.

عاشق شکست‌خورده که در ابتداى شعر چنین به تلخى از گذشته یاد کرده:

بگذار کسى نداند که چگونه من به جاى نوازش‏ شدن، بوسیده شدن،

گزیده شده‌ام!

اکنون در اواخر شعر از زبان این زن مه‌آلود چنین به جمع‌بندى از عشق شکست‌خورده‌ى خود مى‌نشیند:

و هر کس‏ آنچه را که دوست مى‌دارد در بند مى‌گذارد

و هر زن مروارید غلطان خود را

به زندان صندوق محبوس‏ مى‌دارد

در شعر “غزل آخرین انزوا” (۱۳۳۱) بار دیگر به نومیدى فوق برمى‌خوریم‌:

عشقى به روشنى انجامیده را بر سر بازارى فریاد نکرده، منادىِ نام انسان

و تمامى دنیا چگونه بوده‌ام؟

در شعر “غزل بزرگ” (۱۳۳۰) رکسانا به “زن مهتابى” تبدیل مى‌شود و شاعر پس‏ از اینکه او را پاره‌ى دوم روح خود مى‌خواند نومیدانه مى‌گوید:

و آن‌طرف

در افقِ مهتابى‌ِ ستاره‌بارانِ رو در رو،

زن مهتابى من…

و شب پر آفتابِ چشمش‏ در شعله‌هاى بنفشِ درد طلوع مى‌کند:

 – مرا به پیش‏ خودت ببر!

سردار بزرگ رؤیاهاى سپید من!

مرا به پیش‏ خودت ببر!

در شعر “غزل آخرین انزوا” رابطه‌ى شاعر با معشوقه‌ى خیالیش‏ به رابطه‌ى کودکى نیازمند محبت مادرى ستمگر ماننده مى‌شود:

چیزى عظیم‌تر از تمام ستاره‌ها، تمام خدایان:

قلبِ زنى که مرا کودکِ دست‌نوازِ دامنِ خود کند!

چرا که من دیرگاهیست جزین هیبت تنهایى که به دندانِ سردِ بیگانگى‌ها جویده شده است نبوده‌ام

جز منى که از وحشت تنهایى خود فریاد کشیده است نبوده‌ام‌…

نام دیگر رکسانا زن فرضى “گل‌کو”ست که در برخى از شعرهاى هواى تازه به او اشاره شده‌. شاعر خود در توضیح کلمه‌ى گل‌کو مى‌نویسد: ‌

“‌گل‌کو نامى است براى دختران که تنها یک بار در یکى از روستاهاى گرگان (حدود على‌آباد) شنیده‌ام‌. مى‌توان پذیرفت که گلکو باشد… همچون دخترکو که شیرازیان مى‌گویند، تحت تلفظى که براى من جالب بود و در یکى دو شعر از آن بهره جسته‌ام گل‌کوست‌. و از آن نام زنى در نظر است که مى‌تواند معشوقى یا همسر دلخواهى باشد. در آن اوان فکر مى‌کردم که شاید جزء “کو” در آخر اسم بدون اینکه الزاماً معنى لغوى معمولى خود را بدهد مى‌تواند به طور ذهنى حضور نداشتن، در دسترس‏ نبودن صاحب نام را القا کند. ” ‌(صفحه ۳۴۵ )

رکسانا و گل‌کو هر دو زن فرضى هستند با این تفاوت که اولى در محیط مالیخولیایى ترسیم مى‌شود، حال آنکه دومى در صحنه‌ى مبارزه‌ى اجتماعى عرض‏اندام کرده به صورت “حامى” مرد انقلابى درمى‌آید.

در شعر “مه” (۱۳۳۲) مى‌خوانیم‌:

در شولاى مه پنهان، به خانه مى‌رسم‌. گل‌کو نمى‌داند.

مرا ناگاه

در درگاه مى‌بیند.

به چشمش‏ قطره اشکى بر لبش‏ لبخند، خواهد گفت‌:

“بیابان را سراسر مه گرفته است‌. ‌. ‌. با خود فکر مى‌کردم که مه،

گر همچنان تا صبح مى‌پایید

مردان جسور از خفیه‌گاه خود

به دیدار عزیزان باز مى‌گشتند.”

مردان جسور به مبارزه‌ى انقلابى روى مى‌آورند و چون آبایى معلم ترکمن صحرا شهید مى‌شوند و وظیفه‌ى دخترانى چون گل‌کو به انتظار نشستن و صیقل دادن سلاح انتقام آبایى‌ها شمرده مى‌شود‌. (‌از زخم قلب آبایى)

در شعر دیگرى به نام “براى شما که عشقتان زندگى‌ست‌” (۱۳۳۰) ما با مبارزه‌اى آشنا مى‌شویم که بین مردان و دشمنان آن‌ها وجود دارد و شاعر از زنان مى‌خواهد که پشت جبهه‌ى مردان باشند و به آوردن و پروردن شیران نر قناعت کنند:

شما که به وجود آورده‌اید سالیان را

قرون را

و مردانى زاده‌اید که نوشته‌اند بر چوبه‌ى دارها

یادگارها

و تاریخ بزرگ آینده را با امید

در بطن کوچک خود پرورده‌اید.

….

و به ما آموخته‌اید تحمل و قدرت را در شکنجه‌ها

و در تعصب‌ها

چنین زنانى حتى زیبایى خود را وامدار ذوق مردان هستند:

شما که زیبایید تا مردان

زیبایى را بستایند

و هر مرد که به راهى مى‌شتابد

جادویىِ نوشخندى از شماست

و هر مرد در آزادگى خویش‏

به زنجیر زرین عشقى‌ست پاى‌بست

اگرچه زنان روح زندگى خوانده مى‌شوند ولى نقش‏ آفرینان واقعى مردان هستند:

شما که روح زندگى هستید

و زندگى بى شما اجاقى‌ست خاموش‏؛

شما که نغمه آغوش‏ روحتان

در گوش‏ جان مرد فرحزاست

شما که در سفر پرهراس‏ زندگى، مردان را

در آغوش‏ خویش‏ آرامش‏ بخشیده‌اید

و شما را پرستیده است هر مرد خودپرست،

عشقتان را به ما دهید

شما که عشقتان زندگى است!

و خشمتان را به دشمنان ما

شما که خشمتان مرگ است!

در شعر معروف “پریا” (۱۳۳۲) نیز زنان قصه یعنى پریان را مى‌بینیم که در جنگ میان مردان اسیر با دیوان جادوگر جز خیالپردازى و ناپایدارى و بالاخره گریه و زارى کارى ندارند.

در مجموعه‌شعر “باغ آینه” که پس‏ از “هواى تازه” و قبل از “‌آیدا در آینه” چاپ شده شاعر را مى‌بینیم که کماکان در جستجوى پاره‌ى دوم روح و زن همزاد خود مى‌گردد:

من اما در زنان چیزى نمى‌یابم گر آن همزاد را روزى نیابم ناگهان خاموش‏ (کیفر ۱۳۳۴)

این جستجو عاقبت در “آیدا در آینه” به نتیجه مى‌رسد:

من و تو دو پاره‌ى یک واقعیتیم (سرود پنجم)

“آیدا در آینه” را باید نقطه اوج شعر شاملو به حساب آورد. دیگر در آن از مشق‌هاى نیمایى و نثرهاى رمانتیک، اثرى نیست و شاعر سبک و زبان خاص‏ خود را به وجود آورده است‌. نحوه‌ى بیان این شعرها ساده است و از زبان فاخرى که به سیاق متون قدیمى در آثار بعدى شاملو غلبه دارد چندان اثرى نیست‌. شاعر شور عشق تازه را سرچشمه‌ى جدید آفرینش‏ هنرى خود مى‌بیند:

نه در خیال که رویاروى مى‌بینم

سالیانى بارور را که آغاز خواهم کرد.

خاطره‌ام که آبستن عشقى سرشار است،

کیف مادر شدن را در خمیازه‌هاى انتظارى طولانى

مکرر مى‌کند.

…

تو و اشتیاق پر صداقت تو

من و خانه‌مان

میزى و چراغى. آرى

در مرگ‌آورترین لحظه انتظار

زندگى را در رویاهاى خویش‏ دنبال مى‌گیرم؛

در رویاها

و در امیدهایم‌!

(و همچنین نگاه کنید به شعر “سرود آن کس‏ که از کوچه به خانه بازمى‌گردد”، ” و حسرتى” از کتاب مرثیه‌هاى خاک که در آن عشق آیدا را به مثابه‌ زایشى در چهل سالگى براى خود مى‌داند.)

عشق به آیدا در شرایطى رخ مى‌دهد که شاعر از آدم‌ها و بویناکى دنیاهاشان خسته شده و طالب پناهگاهى در عزلت است‌:

مرا دیگر انگیزه‌ى سفر نیست

مرا دیگر هواى سفرى به سر نیست

قطارى که نیمه‌شبان نعره‌کشان از ده ما مى‌گذرد

آسمان مرا کوچک نمى‌کند

و جاده‌اى که از گرده‌ى پل مى‌گذرد

آرزوى مرا با خود به افق‌هاى دیگر نمى‌برد.

آدم‌ها و بویناکى دنیاهاشان یکسر

دوزخى‌ست در کتابى که من آن را

لغت به لغت از بر کرده‌ام

تا راز بلند انزوا را دریابم‌. (‌جاده‌ى آن‌سوى پل)

این عشق براى او به مثابه‌ بازگشت از شهر به ده و از اجتماع به طبیعت است‌:

و آغوشت

اندک جایى براى زیستن

اندک جایى براى مردن،

و گریز از شهر که با هزار انگشت، به وقاحت

پاکى آسمان را متهم مى‌کند. (آیدا در آینه)

و هم‌چنین:

عشق ما دهکده‌اى است که هرگز به خواب نمى‌رود

نه به شبان و

نه به روز.

و جنبش‏ و شور و حیات

یک دم در آن فرو نمى‌نشیند. (سرود پنجم)

رکسانا زن مه‌آلود اکنون در آیدا بدن مى‌یابد و چهره‌اى واقعى به خود مى‌گیرد:

بوسه‌هاى تو

گنجشکگان پرگوى باغند

و پستان‌هایت کندوى کوهستان‌هاست (سرود براى سپاس‏ و پرستش‏)

کیستى که من اینگونه به اعتماد

نام خود را

با تو مى‌گویم،

کلید خانه‌ام را

در دستت مى‌گذارم،

نان شادى‌هایم را

با تو قسمت مى‌کنم،

به کنارت مى‌نشینم و بر زانوى تو

این‌چنین آرام

به خواب مى‌روم‌؟ (سرود آشنایى)

حتى شب که در شعرهاى گذشته (‌و همچنین آینده) مفهومى کنایى داشت و نشانه‌ى اختناق بود اکنون واقعیت طبیعى خود را بازمى‌یابد:

تو بزرگى. مثه شب.

اگه مهتاب باشه یا نه

تو بزرگى

مثه شب

خود مهتابى تو اصلاً خود مهتابى تو

تازه وقتى بره مهتاب و

هنوز

شب تنها، باید

راه دورى رو بره تا دم دروازه‌ى روز،

مثه شب گود و بزرگى، مثه شب‌، (‌من و تو، درخت و بارون…)

شیدایى به آیدا در کتاب بعدى شاملو “‌آیدا درخت و خنجر و خاطره” چنین به نقطه‌ى کمال خود مى‌رسد:

نخست

دیرزمانى در او نگریستم

چندان که چون نظر از وى بازگرفتم

در پیرامون من

همه چیزى

به هیئت او درآمده بود.

آن‌گاه دانستم که مرا دیگر

از او

گریز نیست‌. (شبانه)

ولى سرانجام با بازگشت اجبارى شاعر از ده به شهر به مرحله‌ى آرامش‏ خود بازمى‌گردد:

و دریغا بامداد

که چنین به حسرت

دره‌ى سبز را وانهاد و

به شهر باز آمد؛

چرا که به عصرى چنین بزرگ

سفر را

در سفره‌ى نان نیز، هم بدان دشوارى به پیش‏ مى‌باید برد

که در قلمرو نام. (شبانه)

شاملو از آن پس‏ از انزوا بیرون مى‌آید و دفترهاى جدید شعر او چون “دشنه در دیس‏”، “ابراهیم در آتش‏”، “کاشفان فروتن شوکران” و “ترانه‌هاى کوچک غربت” توجه او را به مسایل اجتماعى و بخصوص‏ مبارزه‌ى مسلحانه‌ى چریکى شهرى در سال‌هاى پنجاه نشان مى‌دهد. با وجود اینکه در این سال‌ها برخلاف سال‌هاى بیست و سى که شعر “به شما که عشقتان زندگى‌ست” در آن دوران سروده شده بود زنان روشنفکر نقش‏ مستقلى در مبارزه‌ى اجتماعى بازى مى‌کنند ولى در شعرهاى شاملو از جاپاى مرضیه احمدى‌اسکویى در کنار احمد زیبرم اثرى نیست‌.

چهره‌ى زن در شعر شاملو به تدریج از رکسانا تا آیدا بازتر مى‌شود ولى هنوز نقطه‌هاى حجاب وجود دارند. در رکسانا زن چهره‌اى اثیرى و فرضى دارد و از یک هویت واقعى فردى خالى است‌. به عبارت دیگر شاملو هنوز در رکسانا خود را از عشق خیالى مولوى و حافظ رها نکرده و به جاى اینکه در زن انسانى با گوشت و پوست و احساس‏ و اندیشه و حقوق اجتماعى برابر با مردان ببیند، او را چون نمادى به حساب مى‌آورد که نشانه‌ى مفاهیمى کلى چون عشق و امید و آزادى است‌. در آیدا چهره‌ى زن باز مى‌شود و خواننده در پسِ هیئت آیدا، انسانى با جسم و روح و هویت فردى مى‌بیند. در اینجا عشق یک تجربه‌ى مشخص‏ است و نه یک خیالپردازى صوفیانه یا مالیخولیاى رمانتیک‌. و این درست همان مشخصه‌اى‌ست که ادبیات مدرن را از کلاسیک جدا مى‌کند: توجه به «مشخص» و «فرد» به جاى «مجرد» و «نوع» و پرورش‏ شخصیت به جاى تیپ‌سازى. با این همه در “آیدا در آینه” نیز ما قادر نیستیم که به عشقى برابر و آزاد بین دو دلداده دست یابیم‌. شاملو در این عشق به دنبال پناهگاهى مى‌گردد یا آن‌طور که خود مى‌گوید معبدى (‌جاده آن‌سوى پل) یا مسجدى (ققنوس‏ در باران) و آیدا فقط براى آن هویت مى‌یابد که آفریننده‌ى این آرامش‏ است. شاید رابطه‌ى فوق را بتوان متأثر از بینشى دانست که شاملو از هنگام سرودن شعرهاى رکسانا نسبت به پیوند عاشقانه‌ى زن و مرد داشته و هنوز هم دارد. بنابر این نظر، دو دلداده چون دو پاره‌ى ناقص‏ انگاشته مى‌شوند که تنها در صورت وصل مى‌توانند به یک جزء کامل و واحد تبدیل شوند (‌تعابیرى چون دو نیمه‌ى یک روح، زن همزاد و دو پاره‌ى یک واقعیت که سابقاً ذکر شد از همین بینش‏ آب مى‌خورند). به اعتقاد من عشق (مکمل‌ها) در واقع صورت خیالى نهاد خانواده و تقسیم کار اجتماعى بین زن خانه‌دار و مرد شاغل است و بردگى روحى ناشى از آن جزء مکمل بردگى اقتصادى زن مى‌باشد و عشق آزاد و برابر، اما پیوندى است که دو فرد با هویت مجزا و مستقل وارد آن مى‌شوند و استقلال فردى و وابستگى عاطفى و جنسى فداى یکدیگر نمى‌شوند.

بارى از یاد نباید برد که در میان شعراى معروف معاصر به استثناى فروغ فرخزاد، شاید احمد شاملو تنها شاعرى باشد که زنى با گوشت و پوست و هویت فردى به نام آیدا در شعرهاى او شخصیت هنرى مى‌یابد و داستان عشق شاملو و او الهام‌بخش‏ یکى از بهترین مجموعه‌هاى شعر معاصر ایران مى‌شود.

در شعر دیگران غالباً فقط مى‌توان از عشق‌هاى خیالى و زن‌هاى اثیرى یا لکاته سراغ گرفت‌. در روزگارى که به قول شاملو لبخند را بر لب جراحى مى‌کنند و عشق را به قناره مى‌کشند (‌ترانه‌هاى کوچک غربت) چهره‌نمایى عشق به یک زن واقعى در شعر او غنیمتى است‌.

پانویس:

این مقاله‌ در هشتمین نشست “مرکز مطالعات و تحقیقات ایران” در برکلى، آمریکا به تاریخ هشتم آوریل ۱۹۹۰ در حضور احمد شاملو و همسرش آیدا خوانده شد.

در آستانه‌ى زمان

به یاد احمد شاملو

آیا مى‌توانم زمان را

در توده‌اى از یخ به بند کشم؟

پس‏ باید از نو آغاز کنم

هنگامى که دفترِ مجله‌هاى کوچکت را

به روى من گشودى

با سرآستین‌هایى بالازده تا آرنج

لبخند و بوى حروف سربى

و من که در آستانه‌ى در، زار مى‌زدم

زیرا به مرد حماسه‌هاى خود مى‌نگریستم

که اکنون تمام‌قد در برابر من ایستاده بود

و مى‌گفت‌: ‌ «‌بچه جان!

چرا گریه مى‌کنى‌؟ »

آیا مى‌توانم زمان را

در حجمى از الکل به بند کشم؟

پس‏ باید از نو آغاز کنم

هنگامى که بانوى آب‌ها

در را به روى من گشود

با گیسویى بلند تا روى شانه

و چون سایه‌اى سبک گذشت

تا ما در کنار پنجره بنشینیم

با دو جام خالى

لبهایى خشک و خونین

و عطشِ سالیان بر زبانمان

و تو که صدا مى‌زدى:

« آیدا! کجا هستى؟ ‌»

اما زمان، زمان است

یخ، آب مى‌شود

و تنها از گوشه‌هاى چشم من

فرو مى‌ریزد

و الکل، تنها روح مرا

شناور مى‌سازد

و تو مى‌مانى

با نیم‌تنه‌ى پُرشکوه شعرت

و پاهاى بریده‌ات

که هنوز از درزِ خاک بیرون مانده‌اند

و مدادهاى سرتراشیده‌ات

که همچنان در انتظار دست‌هاى تو

بر لبه‌ى لیوان سر خم کرده‌اند

و کتاب‌هاى خوشبوى شعرت

که با هر سرانگشتى که آن‌ها را مى‌گشاید

فریاد مى‌زنند: ‌ «‌نه‌!

شاعر حماسه‌هاى ما

همچنان بلند و خدنگ

در آستانه‌ى زمان ایستاده است‌.»

۲۴ژوئیه ۲۰۰۰

بیشتر بخوانید: