لیلا محمودی
پایان سال فرا می‌رسد. حضور دستفروشان در خیابان‌ها و اماکن عمومی چشمگیرتر شده و بحث «ساماندهی»، و زدودن چهره شهرها از آنان نیز پررنگ‌تر. تعمیق رکود اقتصاد، گسترش بیکاری و فقر بر کمیت دستفروشان افزوده است. چندین ارگان و نهاد برای «پاکسازی» چهره شهرها از دستفروشان بسیج شده‌اند. حکومت تلاش می‌کند با طرد و مجازات دستفروشان صورت مساله را پاک کند.
دستفروشان در خیابان‌های تهران ــ عکس: آرشیو
از زنان سرپرست خانواده تا بیکاران تحصیل‌کرده
سال‌هاست که دستفروشی دیگر در انحصار کودکان کار، بیکاران و کارگران فصلی نیست. جمعیت انبوه دستفروشان بسیار متنوع است؛ از کودک تا بزرگسال، زنان جوان بیکار و زنان سرپرست خانواده، دانشجویان، افراد شاغلی که درآمدشان کفاف مخارج زندگی را نمی‌دهد، تحصیل‌کرده‌های بیکار و بازنشستگانی که در تامین معیشت و هزینه‌های درمان خود درمانده‌اند. این جمعیت انبوه در سراسر ایران پراکنده است.
علی محمدی دستفروش میدان ولی عصر تهران که شال و روسری می‌فروشد لیسانس حسابداری دارد. سه سال است فارغ التحصیل شده اما هنوز بیکار است. او نگران فروش امسال است:
«شغل پیدا نکردیم، یک سال به دستفروشی در این چهارراه و آن خیابان سپری کرده‌ایم، اما با توجه به اینکه عیدی و سنوات نداریم، تنها امیدمان جبران روزهای سخت در روزهای پایانی سال هست. چرا که هم اجناس گران و هم متأسفانه قدرت خرید مردم کاهش یافته است، نمی‌دانم چه فروشی خواهیم داشت؟»
مولود امیری در مسیر مسجد جامع شهرستان دهگلان واقع در استان کردستان میوه می‌فروشد. دو لیسانس دارد و برای کار در کارخانه لاستیک‌سازی شهر تقاضا داده اما پاسخی نگرفته است. او می‌گوید: «تاکنون هیچگونه اطلاع به من داده نشده است که آیا می‌توانم استخدام شوم یا به همین کار دست فروشیم باید ادامه دهم. اصلا راضی نیستم زیرا روزانه ۳ الی ۴ کیلو فروش دارم».
مولود امیری دستفروش دهگلانی
آماری از دستفروشان در دست نیست. اما همه تاکید دارند که تعداد آنها رو به افزایش است.
عیسی منصوری معاون توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی روز ۱۷ تیر از افزایش اشتغال غیررسمی در کشور خبر داد و گفت «در حال حاضر سهم اشتغال غیررسمی از بازار اشتغال کشور به ۵۰ درصد می‌رسد.»
یکی از مسئولان شهرداری تهران از افزایش دستفروشان پنج منطقه تهران به دو برابر طی یک سال خبر داده است. دو سال پیش که هنوز وضع اقتصادی به وخامت امروز نبود و بیکاری و فقر ابعاد امروز را نداشت ابوالقاسم چیذری مدیر عامل وقت شرکت شهربان شهرداری تهران گفته‌بود تعداد دستفروشان در تهران سال ۹۵ نسبت به سال پیش از آن دو برابر شده است. او افزوده است آماری از سال‌های بعد در دست نیست اما باتوجه به این که وضعیت اقتصادی برخی موسسات بدتر شده می‌توان نتیجه گرفت که دستفروشی گسترش بیشتری یافته.
خبرگزاری تسنیم روز هشتم بهمن بر مبنای «آمارهای غیر رسمی» تعداد دستفروشان را «بیش از ۳میلیون نفر» اعلام کرد.
«ساماندهی»؛ طرحی به قدمت دستفروشی
طرح‌های مختلف شهرداری‌ها برای مقابله با دستفروشی عمری به قدمت خود دستفروشی دارند. هر سال طرح‌هایی با تغییرات کم و زیاد نسبت به سال‌های پیش به اجرا گذاشته می‌شود. امسال نیز از این قاعده مستثناء نیست.
حجت نظری، سخنگوی کمیسیون فرهنگی- اجتماعی شورای شهر تهران از مصوبه‌ی «ساماندهی مشاغل سیار و دستفروشان» گفته است و آن را راه حل مساله دستفروشی دانسته. او روز ۲۲ دی به «دنیای‌خودرو» گفت: «واقعیت این‌است که ما نظم‌و‌قانون مشخصی در این زمینه داریم اما آن را اجرایی نمی‌کنیم… اگر مدیریت شهری مصوبه ساماندهی مشاغل سیار را به‌اجرا‌درآورد، قطعا اتفاق مطلوب رخ می‌دهد، به دنبال حذف دستفروشان در سطح شهر نیستیم. تنها در تلاشیم ساعات حضور آنها را تقسیم کنیم، تا نه مشاغل ثابت آسیب ببینند و نه سیار».
اما عبدالله مختاری کارشناس روابط کار می‌گوید: «گفتمانی که درباره دستفروشان تبلیغ می‌شود حول محور ساماندهی دستفروشان می‌چرخد، حال آنکه ما باید با برنامه‌ریزی‌هایی به گونه‌ای عمل کنیم که فرد مجبور نباشد دستفروشی کند.»
او درباره علت عدم موفقیت طرح‌های شهرداری و سایر ارگان‌ها برای ساماندهی دستفروشان روز هفتم بهمن به خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گفت: به صورت مشخص با ایجاد بازارچه‌های فصلی تلاش شده دستفروشان ساماندهی شوند. به دلایلی این طرح به موفقیت کامل نرسیده است. دلیل اصلی این است که گاه هزینه‌هایی از دستفروشان طلب می‌شود که عملا باعث می‌شود دستفروشی نصرفد. نقطه قوت دستفروشی این است که فرد اجناس را ارزان می‌فروشد. اگر قرار باشد دستفروش هزینه بدهد دیگر نمی‌تواند جنسش را ارزان بفروشد.»
نهادها علیه دستفروشان
دستگاه قضایی، نیروی انتظامی، اتاق اصناف و شهرداری‌ها علیه لشکر بی‌شکل دستفروشان بسیج شده‌اند. هشتم بهمن علیرضا عرب شهردار پرند با اعلام این که «وجود وانت‌بارها و دستفروشان مدت‌هاست که تبدیل به معضلی برای کسبه و شهروندان پرند شده» از اجرای گام نخست طرح جمع‌آوری دستفروشان خبر داد که با همکاری نیروی انتظامی، پلیس راهور و دادستانی در ورودی شهر در حال اجراست.
خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران در همین روز از اجرای طرح مشابهی در پردیس خبر داد که «گشت مشترک متشکل از نمایندگان شهرداری، اتاق اصناف، سازمان تعزیرات حکومتی دستگاه قضایی و نیروی انتظامی تشکیل شده تا در گشت‌های مشترک و مستمر خود با کسانی که در خیابان‌ها سد معبر کرده و معابر را اشغال می‌کنند برخورد کنند».
چند روز پیش از آن شهردار منطقه ثامن مشهد از جمع‌آموری ۹۰۰ دستفروش در معابر اطراف حرم رضوی خبر داده بود. گزارش‌هایی نیز از اردبیل، شیراز و کرمانشاه درباره جمع‌آوری و مقابله با سد معبر دستفروشان منتشر شده است.
برخی رسانه‌ها با ترسیم چهره منفی از دستفروشان با شهرداری و پلیس و دستگاه قضایی همنوایی می‌کنند. دستفروشی در نزد اینان مترادف است با سد معبر، ایجاد مزاحمت برای شهروندان، توزیع مواد مخدر و کسب سودهای بادآورده از طریق فروش اجناس تقلبی و بنجل و از چهره‌انداختن شهرها و پارک‌ها.
باشگاه خبرنگاران جوان وابسته به صدا و سیمای جمهوری اسلامی از «درآمدهای میلیونی دستفروشان مترو زیر سایه بی‌توجهی مسئولان شهری» خبر داده است.
خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) هم در گزارشی در باره دستفروشان شهر پردیس به نقل از رئیس اتاق اصناف این شهر، دستفروشان را عامل کسادی کار مغازه‌داران خوانده است.
خبرگزاری فارس نزدیک به سپاه پاسداران در گزارشی در هفتم بهمن نوشت «برخی مخاطبان» این رسانه خواستار جمع‌آوری دستفروشان مترو شده‌اند و به نقل از فرنوش نوبخت مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو تهران نوشت ورودی‌های مترو برای جلوگیری از ورود دستفروشان کنترل می‌شود. او گفت اگر مردم از دستفروشان خرید نکنند تعداد دستفروشان کم خواهد شد.
روزنامه «دنیای‌خودرو» نیز روز ۲۲ دی در انتقاد از حضور دستفروشان در متروها نوشت نه تنها دستفروشان از متروها جمع‌آوری نشده‌اند بلکه «حضور آنها به بی‌آرتی‌ها هم سرایت کرده است».
این رسانه‌ها مستقیم و یا از زبان مسئولان از شهروندان میخواهند که دستفروشان را طرد کنند. هر چند که گسترش فقر و افزایش قیمت‌ها، جمعیت بیشتری را برای خرید به سوی دستفروشان سوق می‌دهند. همدلی مردم با دستفروشان نیز کار ماموران شهرداری و انتظامی را دشوارتر می‌کند.
همدلی مردم با دستفروشان
جمعیت انبوه و متنوع دستفروشان در جنگ و گریز مداوم با ماموران شهرداری و نیروی انتظامی است. در دور اخیر «پاکسازی» دستفروشان خبرهایی از حمله به دستفروشان و بساط آنها در کرمانشاه، مشهد، تهران، شهر پرند، فردیس و اردبیل منتشر شده است که در مواردی به خاطر خشونت ماموران در درگیری با دستفروشان و جانبداری مردم ناظر از دستفروشان منجر شده است.
در رسانه‌های اجتماعی کلیپ‌ها و عکس‌هایی از حمله ماموران به دستفروشان منتشر می‌شود که نشان می‌دهد مردم تلاش می‌کنند دستفروش و وسایل او را از چنگ ماموران بیرون بکشند.
حمله ماموران شهرداری آمل به یک زن دستفروش مسن مقاومت مردم را در پی داشت که تلاش می‌کردند زن شیرفروش و وسایل او را از دست ماموران نجات دهند.
مسئولان خشونت در برخورد با دستفروشان را توجه می‌کنند. حسین زارعی معاون اداره کل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری کرمانشاه اذعان می‌کند که گسترش دستفروشی نتیجه افزایش بیکاری است و «بعضی از شهروندان معترض و گله‌مند شده که چرا اجازه کاسبی نمی‌دهید؟، اول اشتغال ایجاد کنید بعد این‌ها را جمع کنید» اما می‌افزاید «گاها در هنگام برخورد با رفع سد معبر درگیری‌های فیزیکی اتفاق می‌افتد که منجر به مصدوم شدن نیروهای اجرائیات می‌شود.» او روز ۲۴ دی گفت: مشکل دستفروشان با اقدامات یک ارگان حل نمی‌شود.
یک مرد مسن دستفروش در اردبیل را ماموران شهرداری که قصد داشتند وسایلش را مصادره کنند، به سویی پرتاب کردند. او از ناحیه کتف و بینی دچار شکستگی شد و پیشانی‌اش هم جراحت برداشت و به بیمارستان منتقل شد. علیرضا پوستی رئیس شورای شهر اردبیل در گفت‌و گویی اعلام کرد در بیمارستان به عیادت دستفروش مصدوم رفته و «اقدامات لازم را جهت عمل جراحی وی» انجام داده در عین حال او از شهرداری رفع مسئولیت کرد و روز ۱۱ دی گفت: «پیرمرد دستفروش به هیچ عنوان توسط عوامل شهرداری این شهرستان مورد ضرب و شتم قرار نگرفته و مطالب عنوان شده در این زمینه واقعیت ندارد». هر چند که توضیح نداد در این صورت چرا او به عیادت دستفروش مصدوم رفته و «اقدامات لازم را جهت عمل جراحی وی» انجام داده است.
یک دستفروش در سنندج
رئیس اتاق اصناف شهرستان پردیس نیز از کارایی طرح‌های مبارزه با دستفروشی سلب امید کرده و «حمایت احساسی» مردم از دستفروشان را عامل رونق بازار دستفروشان در شهرهای پردیس و بومهن دانست.
و عبدالله مختاری کارشناس روابط کار می‌گوید: «هیچ کس علاقه‌ای به دستفروشی ندارد. افراد مجبورند برای درآوردن خرج خود و خانواده‌شان دستفروشی کنند. باید با بیکاری مقابله کرد و به کارگران حقوقی پرداخته شود که کفاف زندگی‌شان را بدهد، و گرنه اوضاع همین طوری که هست می‌ماند.»
