سئوال‌های بی‌جواب جنگ عراق

نفیسه کوهنوردبی‌بی‌سی، بیروت

Image copyrightGETTY
درست یک سال پس از سقوط صدام راهی عراق شدم. مقصد اول بغداد بود. شهری که درباره‌اش کتاب‌ها و روایت‌ها خوانده بودم و در ذهنم رویاهای زیادی درباره‌اش داشتم اما آنچه یافتم نه با تصویری که از داستان‌ها می‌دانستم سازگاری داشت و نه با همه آن چیزی که در خبرها می‌خواندم و می‌شنیدم.
در بغداد برای اولین بار مفهوم اشغال شدن یک کشور را توانستم از نزدیک لمس کنم. خیابان‌ها پر بود از تانک‌ها و سربازهای آمریکایی که حالت آماده‌باش همیشگی‌شان در پشت تیربار خبر از خطرهای در کمین می‌داد. نه فقط برای آنها که برای مردم عادی شهر. مردمی که می‌شد فهمید دیگر زندگی معمولی را فراموش کرده‌اند.
این تصویر با آنچه یک سال قبل در زمان شروع حمله و بعد سقوط بغداد در ذهن خیلی‌ها ترسیم شده بود و در همه محافل صحبت از آن به میان می‌آمد هم همخوانی نداشت.
Image copyrightAP
هیچ کجای شهر و هیچ لحظه‌اش نشانی از آن شادمانی‌هایی که روزهای اول ورود نیروهای آمریکایی و بریتانیایی به شهر شبکه‌های تلویزیونی و روزنامه‌ها را پر کرده بود نداشت.‌‌
"فکر می کنم به جایی برسیم که آرزو کنیم صدام برگردد. لااقل آن زمان امنیت داشتیم اما الان من این لحظه حرف می‌زنم و دقیقه دیگر ممکن است یک بمب من را به هوا ببرد یا یکی در خیابان من را به رگبار ببندد."
این حرف را از احمد حسن جوان بیست وچند ساله فروشنده نوار کاست در خیابان المنصور بغداد شنیدم. خیابانی که به رغم وضعیت امنیتی ویژه آن روزهای بغداد همچنان در تقلای زنده ماندن بود.
تقریبا تنها نقطه شهر که شب هنگام به واسطه رستوران‌ها و قهوه‌خانه‌هایش هنوز اثری از زندگی در آن دیده می‌شد. اما از نگاه احمد همه اینها می‌توانست به چشم بهم‌زدنی خاکستر شود.
موج حمله‌های انتحاری و بمب گذاری‌ها و درگیری‌ها میان گروه‌های تندروی سنی و شیعه از یک طرف و نبرد آنها با نیروهای ائتلاف که حالا از جایگاه آزادی‌بخش به اشغالگر تنزل پیدا کرده بودند بخش بزرگی از عراق و بخصوص شهرهایی مانند بغداد و بصره و فلوجه را فراگرفته بود.
"من روزی که صدام رفت فکر کردم دیگر راحت شدیم همه مخصوصا ما جوان‌ها مطمئن بودیم که دموکراسی خواهیم داشت. زندگی آزاد به سبک آمریکایی. اما الان من برای فردا هم فکر نمی کنم."
سیزده سال بعد در سفر اخیرم سعی کردم سراغی از احمد بگیرم اما نتوانستم پیدایش کنم. با نشانی‌هایی که دادم مغازه‌داران گفتند احتمالا قاچاقی عراق را ترک کرده.
Image copyrightI
نمی‌دانم هنوز هم مثل همان روزها فکر می کند یا نه اما با گذشت بیش از یک دهه از سقوط صدام تعداد کسانی که معتقدند عراق از سال ۲۰۰۳ هر روزش بدتر از روز قبل شده کم نیستند و برای درک این هم تلاش زیادی لازم نیست.
در چند سال گذشته در هر سفر به عراق با هر قشری که در مناطق به ویژه مرکزی و جنوب صحبت کرده‌ام از آینده‌ای مبهم سخن گفته‌اند که دیگر امیدی به آن ندارند.
حالا نه تنها انفجارهای انتحاری به بخشی از زندگی بسیاری از مردم عراق بخصوص اهالی بغداد تبدیل شده که کشور از جنوب تا به شمال با پدیده داعش دست بگریبان است.
Image copyrightEPA
هزاران نفر در سه سال گذشته کشته شده‌اند و میلیون‌ها عراقی بی‌خانمان. حالا برای خیلی‌ها حتی خانه‌ای برای برگشتن نمانده. هر شهر و روستایی که از دست داعش خارج می‌شود یا با بمباران‌های هوایی و توپ‌باران‌ها ویران شده‌ و یا داعش خانه‌ها را منفجرکرده و به نوعی زمین سوخته پس می‌دهد.
این داستان شهرها و روستاهایی که یکی بعد دیگری محو می‌شوند واقعیت امروز عراق شده است. خیلی‌ها معتقدند که این کشور تاوان زنجیره اشتباه‌هایی را پس می‌دهد که از همان زمان شروع شد.
دکتر حسین علاوی استاد دانشگاه علوم سیاسی النهرین می‌گوید آنها که برای این جنگ برنامه‌ریزی کردند می‌دانستند که عراقی‌ها نیاز به آزادی دارند اما ظاهرا نتوانستند تشخیص دهند که به موازات آن باید امنیت هم داشته باشند. به گفته او با رفتن صدام سعی شد خلا امنیتی پر شود، چیزی که هرگز اتفاق نیفتاد و کشور به جایی که اکنون هست سوق داده شد.
حالا دیگر گروه‌های مختلف مسلح شیعه و سنی خود دست بکار شده بودند. وقتی آنجا بودم نام مقتدی صدر به عنوان رهبر تندروی شیعه و مخالف سرسخت آمریکا کم کم داشت بر سر زبان‌ها می‌افتاد. از بصره گرفته تا بغداد و کربلا می‌شد مردان جوان غالبا سیاهپوش اسلحه به دست را دید که حتی بعضی جاها می‌توانستند از نبود نیروهای آمریکایی و بریتانیایی استفاده کنند و ایست بازرسی هم داشته باشند.
وضعیت شهرک‌های سنی نشین از این نیز بدتر بود. زمزمه فعالیت‌های القاعده در این مناطق و شهرهایی مانند موصل و استان انبار بیشتر به گوش می‌رسید.
"اگر ارتش را منحل نمی‌کردند و همه افسران و ژنرال‌های با تجربه را کنار نمی‌گذاشتند چنین خلایی شاید هرگز ایجاد نمی شد."
ژنرال احمد یکی از صدها افسر ارتش صدام است که با آمدن نیروهای ائتلاف برای ماه‌ها خلع درجه و از کار برکنار شدند. هرچند بعد از حدود یک سال آمریکایی‌ها بیشتر این ارتشی‌ها را به ارتش جدید فراخواندند ژنرال احمد می‌گوید همان انحلال چند ماهه کار خودش را کرد و ضربه‌اش را برای همیشه هم به ارتش عراق زد و هم به امنیت کشور.
Image copyrightAP
عراق میدان نبرد ایران و آمریکا هم شده بود. شرایطی که به گفته حسین علاوی گویا از محاسبات جورج بوش و تونی بلر جا افتاده بود. "آنها هم ارتش را منحل کردند هم حزب بعث را و هم خیلی زودتر و بی برنامه‌تر از آنچه تصور می شد از عراق خارج شدند. ظاهرا برای شرایط بعد از قدرت گرفتن ایران هم برنامه‌ای نداشتند."
گرچه بر سر مثبت یا منفی بودن نقش ایران در عراق اختلاف نظرهای بسیاری بین عراقی‌ها از مردم عادی گرفته تا سیاستمدارها وجود دارد غالب کسانی که من با آنها گفتگو کردم بر این باورند که با کمتر شدن تعداد نیروهای بریتانیایی و آمریکایی عملا همه چیز از کنترل خارج شد.
وائل عبداللطیف فرماندار سابق بصره آن را مهلک‌ترین خطای نیروهای ائتلاف می‌خواند. او که بعد از سقوط صدام برای چند ماهی به این سمت منصوب شده بود معتقد است نیروهای بریتانیایی هرگز نباید بصره را به آن سرعت به حال خود رها می‌کردند چرا که بعد از آن گروه‌های تندروی شیعه حتی بر میانه‌رو ها غالب شدند و بر شرایط شهر مسلط.
اکنون با گذشت سیزده سال پس از سقوط صدام گرچه هم آمریکا و هم بریتانیا به برخی خطاهای خود اعتراف کرده‌اند سوال‌های زیادی هنوز درباره جوانب این جنگ باقی مانده.
سئوال‌هایی که ممکن است حتی جوابش را در متن چند هزار صفحه‌ای چیلکات هم پیدا نشود اما بسیاری از عراقی‌ها پاسخ آن پرسش‌ها را هر روز در زندگی روزمره‌شان به نوعی لمس می کنند.
Image copyrightAP
شاید نشود همه بار کابوسی را که عراقی‌ها سال‌هاست متحمل می‌شوند بر دوش تصمیم تونی بلر و جورج بوش گذاشت اما حالا دیگر خیلی‌ها معتقدند آن حمله تلنگر به دومینویی بود که دیگر هرگز قابل بازگرداندن به حالت اول نخواهد بود.

پوشش زنده

هیات تحقیق: مبانی قانونی جنگ عراق ناکافی بود؛ بلر: بهتر بود صدام برود

12:15 GMT

جنبه های مختلف مشارکت نظامی بریتانیا در جنگ عراق مورد بررسی هیات تحقیق قرار گرفته است

13:30 GMT

براساس این گزارش، با فرا رسیدن سال ٢٠٠٧، تسلط شبه نظامیان مسلح بر منطقه بصره و عدم توانایی فرماندهان بریتانیایی در کنترل اوضاع باعث شد تا آنان با آزادی شماری از شبه نظامیان بازداشتی موافقت کنند و در مقابل، گروه های مسلح محلی از هدف قرار دادن نیروهای بریتانیایی خودداری ورزند. معامله ای از این دست با یک گروه شبه نظامی برای نیروهای بریتانیایی تحقیرآمیز بود.

13:01 GMT

این گزارش در انتقاد از کوتاهی دولت بریتانیا گفته است که این کشور مسئولیت حفظ امنیت چهار استان در جنوب شرق عراق را برعهده گرفت بی آنکه رسما تصمیم مشخصی در سطح وزیر در این مورد اتخاذ شده یا پیشاپیش امکانات و توانایی نظامی و اداری مورد نیاز به ویژه در زمینه حفظ امنیت منطقه مورد نظر فراهم آمده باشد.

12:54 GMT

این گزارش یادآور می شود که اشغال عراق و بی ثباتی پس از آن باعث شد تا ژوئیه سال ٢٠٠٩ و خروج نیروهای بریتانیایی، دست کم یکصد هزار نفر عراقی، که اکثر آنان غیرنظامی بودند، در اثر خشونت های داخلی جان خود را از دست بدهند و صدها هزار نفر آواره شوند و تاکید دارد که "مردم عراق رنج بسیار کشیده اند."

12:50 GMT

این گزارش می افزاید که نبود برنامه ریزی و آمادگی لازم برای عراق بعد از سقوط حکومت صدام حسین نتایج ناگواری برای عراق و نیروهای بریتانیایی اعزامی به آن کشور داشت. این گزارش به کارآیی عملیات نظامی که منجر به سقوط صدام حیسن و تصرف بغداد در کمتر از یک سال شد اشاره کرده و گفته است که نظامیان که مخاطرات جنگ را می پذیرند شایسته ستایش ما هستند.

12:45 GMT

در گزارش هیات تحقیق به ارزیابی نادرست از شرایط داخلی عراق از جمله اختلافات قومی و فرقه‌ای آن کشور اشاره شده و آمده است که هنگام آغاز حمله به عراق، سیاست دولت بریتانیا بر این فرض منبتی بود که عملیات جنگی به رهبری آمریکا به خوبی اجرا خواهد شد و اداره امور آن کشور با حمایت سازمان ملل متحد و در محیطی آرام و مساعد ادامه خواهد یافت.

12:42 GMT

هیلاری بن، نماینده حزب کارگر که چندی پیش از طرف جرمی کوربین از مقام وزیر خارجه دولت سایه خلع شد، گفت علیرغم همه مشکلاتی که وجود دارد، بسیاری همچنان از اینکه صدام حسین از قدرت برکنار شد تاسفی ندارند.
آقای بن گفت درسی که می‌شود گرفت این است که باید سازمان ملل به شکلی اصلاح شود که بتواند علیه دیکتاتورهایی مثل صدام تصمیم بگیرد و وارد عمل بشود.

12:31 GMT

الکس ساموند، رهبر پیشین حزب ملی اسکاتلند و نماینده فعلی مجلس عوام گفته است باید مقدمات محاکمه تونی بلر فراهم شود.

12:24 GMT

شبکه خبر تلویزیون دولتی ایران در یک برنامه هفت دقیقه ای، پرسش و پاسخ نخست وزیر بریتانیا در مجلس عوام پیرامون گزارش هیات تحقیق در مورد جنگ عراق را با ترجمه فارسی اظهارات او پخش کرد. در کنار تصویر نخست وزیر در پارلمان، تصویری از تظاهرات معترضان به جنگ عراق در لندن نیز با  عنوان "اعتراض مردم بریتانیا علیه شرکت کشورشان در جنگ عراق" نشان داده می شد.

12:24 GMT

تیم فرن، رهبر حزب لیبرال دموکرات، با اشاره به پیامدهای جنگ عراق در پارلمان گفت گزارش چیلکات نشان می‌دهد تونی بلر مصمم بود که به هر حال به جنگ عراق برود، فارغ از اینکه چه مستندات و مدارکی وجود دارند.

12:24 GMT

یکی از نمایندگان حزب محافظه‌کار می‌گوید هرچند که گزارش چیلکات تونی بلر را به دروغگویی متهم نمی‌کند، اما به نظر می‌رسد که تونی بلر چنین کاری کرده است.
او پرسید در صورتی که چنین اتفاقی افتاده باشد پارلمان چه کاری می‌توان با نخست وزیر سابق کرد؟