گشودن بخش‌های سر به مهر از فعالیت‌های اتمی ایران

گشودن بخش‌های سر به مهر از فعالیت‌های اتمی ایران رضا تقی زاده

پیش از عزیمت جواد ظریف و کاترین اشتون به وین به منظور مذاکره پیرامون نهایی ساختن توافق موقت اتمی، ایران سند همکاری فوق العاده با اهمیتی را با نمایندگان آژانس در تهران به امضاء رساند که بی تردید قبول آن نقش تعیین‌کننده‌ای در حصول توافق ۲۰ فوریه وین داشت. به دلیل حساسیت و اهمیت خاص این سند، علاوه بر انتخاب زمان مناسب برای کاهش بازتاب  خبری پذیرش تعهدات بی‌سابقه یاد شده (سالروز انقلاب)، تهران ترجمه‌ای نامفهوم از موارد همکاری‌ها را منتشر ساخت. بی تردید یکی از مهم‌ترین بخش‌های تعهدات هفتگانه اخیر ایران برای همکاری با آژانس، و پیش‌درآمد موفقیت اولین دور مذاکرات برای نهایی ساختن توافق موقت اتمی، ارایه اطلاعات لازم پیرامون تلاش‌های گذشته ایران برای تولید ماشه بمب اتمی است. در نوامبر سال ۲۰۱۱ آژانس گزارشی پیرامون تلاش‌های ایران برای دست یافتن به بمب اتمی منتشر ساخت و همزمان خواستار بازدید فوری از پایگاه نظامی پارچین شد، که محل مشکوک به انجام آزمایش انفجاری و استفاده از ماشه اتمی معرفی شده‌است. طی روزهای اخیر خبرگزاری رویترز به نقل از «منابع معتبر» گزارش داده که پیش از بروی کار آمدن دولت روحانی در تهران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بر اساس اطلاعات تازه، در صدد انتشار گزارشی جامع و به‌روز پیرامون ابعاد نظامی برنامه‌های توسعه اتمی ایران بوده‌است. لازم به یادآوری است که انتشار گزارش ماه نوامبر سال ۲۰۱۱ آژانس چند هفته بعد (ژانویه سال ۲۰۱۲) به اعلام تحریم‌های یکجانبه آمریکا  و اروپا علیه ایران منجر شد. تحریم‌های یاد شده در زمانی کوتاه به کاهش بیش از یک میلیون بشکه در روز صادرات نفت خام ایران انجامید و ایران را بطور کامل از بازار نفت اروپا محروم ساخت. انتشار گزارش دیگری در میانه سال ۲۰۱۳ پیرامون ابعاد نظامی تلاشهای اتمی ایران، می‌توانست به تشدید تحریم‌ها و قطع کامل صادرات نفت ایران منجر شود. جمهوری اسلامی از این وضعیت خطیر مطلع بود و در نظر گرفتن عواقب آن شاید راه را برای روی کار آمدن دولت روحانی هموار ساخت. توقف انتشار گزارش ظاهراً پس از طرح موضوع در درون آژانس، تصمیم گرفته می‌شود که انتشار گزارش جامع و به‌روزشده پیرامون اقدامات ایران برای دست یافتن به بمب اتمی تا تعیین تکلیف دولت بعدی (روحانی) معوق بماند. همزمان با اتخاذ تصمیم پیرامون خودداری از انتشار گزارش تازه از سوی آژانس علیه ایران، موضوع تکرار درخواست انجام بازدید فوری بازرسان از پارچین نیز متوقف ماند. بعد از اعلام اولین دور همکاری ایران با آژانس، در شش قسمت مختلف که عملا فاقد اهمیت بود و تنها  وسیله بهبود مناسبات ایران و آژانس قرار گرفت، توافق موقت ایران و گروه ۱+۵ در ژنو به نتیجه رسید و خطوط کلی آن روز ۲۴ نوامبر منتشر شده بود. همکاری‌های هفتگانه  و ماشه اتمی برای نخستین بار در ۹ ماه فوریه سال جاری، ایران طی بیانیه‌ای اعلام داشت که در مورد تلاش‌های گذشته برای ساختن ماشه بمب اتمی، با آژانس همکاری می‌کند و تا ۱۵ ماه مه آینده اقدامات لازم و اطلاع‌رسانی در این زمینه‌های را تکمیل خواهد ساخت. این اقدام بی‌سابقه ایران لابلای ۶ بند تعهد برای همکاری‌های کم‌اهمیت‌تر با آژانس و در انتهای فهرست منتشرشده قرار داده شده بود. مبادرت به تولید چاشنی‌های انفجاری، پیش‌درآمد ساختن بمب اتمی است. این اقدام را که عملا یک انفجار نوترونی است در زبان انگلیسی «ارچین» نامیده‌اند. با دست یافتن به ابزار شلیک نوترونی که آنرا ماشه اتمی نیز می‌نامند، نوترون‌های دو فلز «پولونیوم» و «بریلیوم» در مسیر سیم‌های نصب شده در جدار بمب شلیک، و در نتیجه برخورد با توده انفجاری بمب اتمی، (اورانیوم با غلظت بالاتر از ۹۰ در صد)، حرارت فوق‌العاده تولید کرده و واکنش زنجیره‌ای (انفجار اتمی) صورت می‌گیرد. اگر چه از این قدرت انفجاری بالا می‌توان در تخریب کوه‌ها برای سدسازی و یا استخراج معادن نیز بهره گرفت ولی کمتر کشوری است که تاکنون از این ظرفیت استفاده غیرنظامی کرده‌باشد. با این وجود جمهوری اسلامی ظاهراً در پوشش علاقه‌مندی به استفاده از این ابزار به دلیل خاصیت غیر نظامی آن، اینک آماده شده اطلاعات لازم پیرامون اقدام به شلیک نوترنی و ساخت ماشه اتمی را در اختیار آژانس قرار دهد، و آژانس هم رضایت داده‌است که در صورت دریافت اطلاعات مورد نظر، نیت اصلی ایران را مسکوت بگذارد. بند با اهمیت دیگری که در توافق‌های هفتگانه قرار داده شده، نهادن راکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک در چارچوب رعایت ضوابط ایمنی آژانس انرژی اتمی و اعمال نظارت بر آن است. مفهوم این تغییر وضعیت قبول اجرای بخشی از پروتکل الحاقی است. در این رابطه ایران ضمن قبول صدور اجاره بازرسی‌های مرتب و نصب دوربین در اراک (رویکرد پادمانی) ناگزیر از تحویل نقشه ساخت کوره اصلی راکتور خواهد شد؛ اقدامی که می‌تواند منبع طراحی آنرا به احتمال زیاد فاش سازد- ایران مدعی است که راکتور اراک در داخل طراحی شده‌است. تنوع سلیقه‌ها در غرب پاره‌ای دیپلمات‌های غربی (ازجمله سفیر پیشین بریتانیا در آژانس) معتقدند که بجز متوقف ساختن وضع موجود برنامه‌های اتمی ایران، وضعیت گذشته آن نیز می‌باید کاملا روشن شود؛ از این نظر رفع ابهام پیرامون فعالیتهای گذشته اتمی، همراه با تعهد برای خودداری از تکرار اقدامات در آینده، گامی است ضروری برای حصول اطمینان از خنثی ساختن خطر تبدیل شدن ایران به یک نیروی نظامی اتمی. گروه دیگری بر این باورند که در صورت به راه آمدن ایران و نهایی شدن توافق موقت و اجرای آن حد اقل برای سه سال، می‌توان از گذشته اقدامات ایران چشم پوشید و در نتیجه موضوع جنجالی بازدید از پارچین را نیز تا اطلاع ثانوی به فراموشی سپرد. در تعامل تازه آژانس و ایران، و نحوه تنظیم آخرین گزارش فصلی آمانو از فعالیت‌های اتمی ایران، چیره شدن نظر گروه اخیر کاملاً مشهود است. با این وجود توافق اتمی موقت با ایران تنها زمانی قادر به عبور از موانع دشوار پیش رو خواهد شد که اطلاعات کافی پیرامون بخش‌های مشکوک و متعدد فعالیت‌های اتمی گذشته آن، ازجمله تلاش برای تولید پولونیوم ۲۱۰، تحقیق پیرامون بازگشت زمان‌بندی شده موشک (حامل بمب) به زمین و همچنین طراحی دماغه موشک‌های شهاب برای نصب بمب در آن، در اختیار آژانس قرار داده شود.