محمود طوقی: زندگی و آثار غلامحسین ساعدی - روز شمار زندگیش
در ۲۴ دی ۱۳۱۴ در شهر تبریز و در خانواده‌ای متوسط بدنیا آمد.
در مهرماه ۱۳۲۱تحصیلات ابتدایی را در دبستانِ بدر آغاز کرد .
و در سال ۱۳۲۷ گواهینامه ششم ابتدایی خود را گرفت.
درحین تحصیل در دبیرستان اولین داستان‌هایش در هفته‌نامه دانش‌آموز منتشر شد. او هم‌چنین داستان بلندی به نام «از پانیفتاده‌ها» نوشت که در مجله کبوتر صلح به چاپ رسید.
در نوجوانی به شاخه جوانان حزب دموکرات آذربایجان ملحق شد و در هفده‌سالگی مسئولیت انتشار روزنامه‌های فریاد، صعود و جوانان آذربایجان را به عهده گرفت.
پس از کودتای ۲۸ مرداد به اتهام همکاری با حزب دموکرات آذربایجان مدتی را در زندان گذراند.
در خردادماه ۱۳۳۳ دیپلم را گرفت و یک سال بعد در دانشگاه تبریز به تحصیل در رشته پزشکی مشغول شد.
نمایشنامههایش
۱۳۳۹ - کار بافک‌ها در سنگر
۱۳۴۰ - کلاته گل
۱۳۴۲ - ده لال‌بازی (۱۰ نمایشنامه پانتومیم)
۱۳۴۴ - چوب‌به‌دست‌های ورزیل
۱۳۴۴ - بهترین بابای دنیا
۱۳۴۵ - پنج نمایشنامه از انقلاب مشروطیت
۱۳۴۶ - آی باکلاه، آی بی‌کلاه، انتشارات نیل
۱۳۴۶ - خانه روشنی (پنج نمایشنامه)
۱۳۴۷ - دیکته و زاویه (دو نمایشنامه)
۱۳۴۸ - پرواربندان
۱۳۴۹ - وای بر مغلوب
۱۳۴۹ - ما نمی‌شنویم (سه نمایشنامه)
۱۳۴۹ - جانشین
۱۳۵۰ - چشم در برابر چشم
۱۳۵۲ - مار در معبد
۱۳۵۲ - قوردلار
۱۳۵۴ - عاقبت قلم‌فرسایی (دو نمایشنامه)
۱۳۵۴ - هنگامه آرایان
۱۳۵۵ - ضحاک
۱۳۵۷ - ماه‌عسل
مجموعه داستان‌هایش
۱۳۳۴ - خانه‌های شهرری
۱۳۳۹ - شب‌نشینی باشکوه
۱۳۴۳ - عزاداران بَیَل (هشت داستان پیوسته)
۱۳۴۵ - دندیل (چهار داستان)
۱۳۴۵ - گور و گهواره (سه داستان کوتاه)
۱۳۴۶ - واهمه‌های بی‌نام‌ونشان (شش داستان کوتاه)
۱۳۴۷ - ترس‌ولرز (شش داستان کوتاهِ پیوسته)
۱۳۷۷ - آشفته‌حالان بیداربخت (ده داستان کوتاه)
رمان‌هایش
۱۳۴۴ - مقتل
۱۳۴۸ - توپ
۱۳۵۳ - تاتار خندان
۱۳۵۵ - غریبه در شهر
جای پنجه در هوا (ناتمام)
ساعدی در کنار فعالیت‌های ادبی، فعالیت‌های سیاسی‌اش را نیز ادامه داد .
در سال ۱۳۳۷رهبری جنبش‌های دانشجویی و اعتصابات دانشگاه تبریز را بر عهده گرفت. آشنایی و دوستی با صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، مفتون امینی، کاظم سعادتی، مناف ملکی گرایشات چپ را در او تقویت کرد.
در سال ۱۳۴۰ از دانشکده پزشکی با گذراندن پایان‌نامه‌ای به نام "علل اجتماعی پیسکونوروزها در آذربایجان " فارغ‌التحصیل شد. پایان‌نامه‌ای که بعد از ماه‌ها بحث‌وجدل با اکراه پذیرفته شد.
در سال ۱۳۴۱به تهران مسافرت کرد و کمی بعد به خدمت سربازی به پادگان سلطنت آباد اعزام شد.
دراین زمان داستان‌هایی کوتاه درباره زندگی سربازی نوشت "صدای خونه "، "پادگان خاکستری "،"مانع آتش " .
کمی بعد به‌اتفاق برادرش دکتر علی‌اکبر ساعدی در دلگشا مطبی شبانه‌روزی افتتاح کرد و به طبابت پرداخت و هم‌زمان در کتاب هفته و مجله آرش به انتشار داستان‌ها و نمایشنامههایش پرداخت.
حضور در تهران باعث ورود او به محافل فرهنگی و ادبی پایتخت شد و به آشنایی و دوستی او با احمد شاملو، جلال آل احمد، پرویز ناتل خانلری، رضا براهنی، محمود آزاد تهرانی، سیروس طاهباز، محمد نقی ابراهیمی، رضا سید حسینی، بهمن فرسی، به آذین، اسماعیل شاهرودی، جمال میرصادقی منجر شد.
غلامحسین ساعدی دوره تخصص بیماری‌های اعصاب و روان را در بیمارستان روانی "روزبه " آغاز کرد.
در سال ۱۳۴۶ در تشکیل کانون نویسندگان نقش مهمی داشت.
در خردادماه سال ۱۳۵۳، در حین تهیه تک‌نگاری شهرک‌های نوبنیاد، توسط ساواک دستگیر شد. او پیش‌ازاین نیز این نیز بارها توسط ساواک و شهربانی دستگیر و مورد ضرب و شتم قرار گرفته بود. حتی یک‌بار براثر شکنجه در بیمارستان جاوید بستری شد اما این بار ابتدا به زندان قزل‌قلعه و سپس به زندان اوین منتقل شد که بازداشتش حدود یک سال طول کشید.
دراین دوران ساواک تلاش کرد با کمک موجوداتی مثل پرویز نیکخواه که تواب شده بود و در تلویزیون پست مهمی داشت با گرفتن مصاحبه از ساعدی او را در نزد جامعه انقلابی بی حیثیت کند . ساعدی به خواسته ساواک تن نداد. اما ساواک بعد از آزادیش با مونتاژ باز جویی هایش تلاش کرد نشان دهد ساعدی با میل خود مصاحبه ای کرده است .
این دوران اثر مرگباری بر ذهن خلاق و آفرینندگی او گذاشت بدان حد که شاملو می گوید ساواک با شکنجه هایش ساعدی را نابود کردو دیگر ساعدی نتوانست ان ساعدی گذشته باشد.
ساعدی پس از آزادی از زندان، سه داستان گور و گهواره، فیلمنامه عافیت‌گاه و داستان کلاته نان را نوشت.
در سال ۵۷ بعه دعوت انجمن قلم امریکا به آن دیار سفر کرد و طی سخنرانی هایی از ادبیات و حیثیت مردم خود دفاع کرد .
انقلاب سال ۵۷ اما روی خوشی به ساعدی نشان نداد. نوشته های او در مطبوعات آن زمان بزودی او را به سیبلی برای شلیک تبدیل کرد . نخست با تهدید های تلفنی و بعد خطر دستگیری . ساعدی مدتی مخفی زیست و در آخر مجبور شد در اواخرسال ۶۰ راهی فرانسه شود .
ساعدی طی سال‌های ۶۱ تا ۶۴ در پاریس اقدام به انتشار مجله الفبا کرد و چند نمایشنامه و فیلمنامه و داستان نیز نوشت .
اما زندگی در تبعید را تاب نیاورد و در روز دوم آذرماه ۱۳۶۴ در پاریس درگذشت. ساعدی در گورستان پرلاشز در نزدیکی صادق هدایت دفن شد .
ساعدی که بود
ساعدی نویسنده‌ای صاحب سبک در عرصه ادبیات ایران بود.
از ویژگی نوشته هایش ترسی بود که حاصل زمانه اوبود .وجز این وهمی که بر سراسر نوشته های او موج می زد وفضای مرموزی را خلق می کرد که در میان داستان‌های ایرانی بدیع و تازه بود.ساخت وفضای داستان هایش قدرتمند بود.
نوشته هایش اصیل بود و این اصالت بر می گشت به خلق فضا های شگفت انگیز وتکان دهنده ای که به کارهای او سبک ویژه ای می داد.
بیشتر داستان‌هایش مایه‌های اقلیمی داشت که بر می گشت به تجربه اواز سفر های پژوهشی اش در سراسر ایران.
داستان هایش اما همه در یک طراز نبودند.بعضی از داستان هایش در مرتبه بالا و بعضی دیگر متوسطند.
نقطه ضعف نوشته هایش همانطور که خودنیز بدان معترف بود شتاب در نوشتن بود .
ساعدی متعلق به نسلی بود که در پی دگرگون کردن ادبیات و هنر ایران بود .
در نمایشنامه نویسی نگاهی مدرن داشت وتوانست نقش خودش را بر نمایش ایران حک کند.در زمینه داستان کوتاه وبلند تلاش هایش ماندگار بود .
آثار نمایشی ساعدی از نظر روایت ساده وملموس واز نظر مضمون اجتماعی و سیاسی بود.واین بخت را داشت که به کرات روی صحنه برود .چرا که آینه ای بود که در مقابل جامعه گرفته شده بود و جامعه می توانست خودش را در نمایشنامه ها ببیند .ونگرانی ها وهراسی که در جامعه بود را لمس کند.
ساعدی بر آن بود تا در نمایش نامه هایش فقر ،جهل ،محرومیت و ترس و فضای وهم آلود جامعه را به نمایش در آورد و نشان دهد که در یک چنین بستری این عناصر با آدم ها چه می کنند.
ساعدی دیالوگ نویس چیره دستی بود و قدرت تخیل بی نظیرش اورا قادر می ساخت از موضوعات کم اهمیت، نمایش و داستان گیرایی بسازد .حرفه پزشکی او در خلق فضا ها و یافتن موضوعات به او کمک می کرد .
گفته می شودزنان نقش کمی در نوشته های او دارند که درست است .هر چند ساعدی می گفت او به ضروت داستان هایش پاسخ داده است.
گفته می شود که فضای داستان ها ونمایش های ساعدی سر شار از بحران است وتصویری که از زندگی شهری نشان نمی دهد تهی بودن زندگی طبقه متوسط را نشان می دهدهر چند فضا ها و شخصیت هایش بیشتر نمادین بوداما بر پوچ بودن زندگی طبقه متوسط تاکید می کرد .
گفته می شود ساعدی در راه تکامل بود اگر می ماند شایستگی نوبل ادبیات را داشت .
گفته می شود از همه روشنفکران ایران تیزبین تر بود هرچند اشتباهاتی داشت اما می کوشید درک کند و خود را تصحیح نماید.
درسی از یک زندگی
ساعدی روزهای آخر عمرش را در تلخ‌کامی گذراند.خود او در نوشته هایش می گوید اگر انگیزه اش برای نوشتن نبود به زندگیش پایان می داد.
داریوش آشوری درباره آخرین دیدارش با ساعدی می‌نویسد: « در را که باز کرد، از صورت پف‌کرده او یکه خوردم. همان‌جا مرا در آغوش گرفت و گریه را سر داد.
بیمار بود وعصبی و از غربت به تلخی یاد می کرد «آزرده کرد کژدم غربت جگرم را.»
هما ناطق نیز می‌گوید: «در این دو سال آخر ساعدی بیمار بود. چه پیر شده بود و افسرده.»
اشکال کار کجا بود
وقتی به جوانمرگی ساعدی فکرمی کنیم و می بینیم که در غربت به آخر خط می رسد از خود می پرسیم چرا باید ساعدی آن چنان حرکت کند که روزگار آن قدر براوتنگ بگیرد که نتواند در کشور خودش بماند و در غربت هم نتواند تاب بیاورد .
ایا اشکال در ساعدی بود یا در شرایطی بودکه به او ودیگرانی چون اوتحمیل شده بود .
نخست بببینیم ساعدی خود چه می گوید :
روزهای اول انقلاب مجبور بودم كه برای سه روزنامه معتبر و عمده كشور هر روز مقاله بنويسم.
يك هفته نامه هم به نام آزادی مسئوليت عمده اش با من بود. در تك تك مقاله ها، من رو در رو با رژيم ايستاده بودم.
مجبور شدم از خانه فرار كنم و مدت يك سال در يك اتاق زير شيروانی زندگی نيمه مخفی داشته باشم.
بيشتر اعضای اپوزيسيون كه در خطر بودند اغلب پيش من می آمدند. ماها ساكت ننشسته بوديم. نشريات مخفی داشتيم. و باز ماموران رژيم در به در دنبال من بودند.
يك شب به اتاق زير شيروانی من ريختند ولی زن همسايه قبلا من را خبر كرد و من از راه پشت بام فرار كردم.
صبح روز بعد چند نفری از دوستانم آمدند و موهای سرم را زدند و سبيلهايم را تراشيدند و با تغيیر قيافه و لباس به مخفیگاهی رفتم.
حدود ٦-٧ ماه مخفیگاه بودم . در اين ميان برادرم را دستگير كردند و مدام پدرم را تهديد می كردند كه جای مرا پيدا كنند و آخر سر دوستان ترتيب فرار مرا دادند.
شرایط اجتماعی از یک نمایشنامه نویس درجه یک کشور یک چریک می سازد و ساعدی به این زندگی تن می دهد.جای ساعدی در نوشتن مقاله برای سه روزنامه عصر نبود . کسان بسیاری بودند که می توانستند همین مقاله ها را بنویسندو حتی بهتر از او اما قادر نبودند یک نمایشنامه دو صفحه ای بنویسند. ساعدی از موقعیت بی بدیل خود بی خبر بود .
ساعدی باید در کشور تا جایی که تحمل می شد زندگی می کرد و می نوشت و زمانی که روز گار براو تنگ می گرفت راهی غربت می شد تن می داد به تبعیدی ناخواسته.
این بی خبری از موقعیت و جایگاه خود ، این دور بودن از رسالت یک نمایشنامه نویس در قد و قواره ساعدی نتوانست چشم های او را باز کند تا ببیند او چه می تواند بکند که در میان چند میلیون مهاجر و تبعیدی از عهده تعدادی به اندازه انگشتان دست بیشتر برنمی آید.
ساعدی باید تفکر می کرد در زندگی آدم هایی مثل نجف دریا بندری و شاهرخ مسکوب که بعد از خلاصی از زندان کودتا با پی بردن به جایگاه خود توانسته بودند آثاری ماندگار خلق کنندو کار سیاست را به سیاست و زندگی مخفی را به چریک فدایی واگذار کنند.
اشکال ساعدی در آن بود که نه از توان خود آگاهی دقیقی داشت ونه از وظیفه یک نویسنده در روزگاری که به مراد نیست.
ساعدی از جایگاه خود در ادبیات ایران غافل بود و نمی دانست برای رسیدن به جایگاه او باید چه استعدادهای در کارباشند و چه خون دل هایی خورده شود و چه شانس هایی آماده باشد که از صد نمایشنامه نویس یکی بشود گوهر مراد.
وخوشحال باشد از این شانس تاریخی که دست به دست هم داده اند وآدمی در قد وقاره او در داستان ونمایش ایران برنا شده است .
برای یک هنرمند که می داند کجاست و در این وضعیتی که شرایط به او تحمیل کرده است وظیفه او چیست و او دارد به این رسالت عمل می کند افسردگی و فکر خودکشی چه معنایی دارد.
بد شانسی آدم هایی مثل ساعدی در آن بودکه حزب قدرتمندی نبود تا بتواندبا سمت و سو دادن به هنرمندان مثل ساعدی نشان بدهد در سمت درست تاریخ ایستاده اند و در این جایگاه تنها رسالت آن ها این است که بنویسند،همین. وکار انقلاب رابه انقلابیون واگذار کنند.
نگاه کنیم وببینم ساعدی خود چگونه موقعیت روحی خود را بازگو می کند:«
الان نزديك به دو سال است كه در اين جا آواره ام .
احساس می كنم كه از ريشه كنده شده ام. هيچ چيز را واقعی نمی بينم.
از دو چيز می ترسم: يكی از خوابيدن و ديگری از بيدار شدن.
مدام كابوس های رنگی می بينم.
مدام به فكر وطنم هستم.
چند بار تصميم گرفته بودم از هر راهی شده برگردم به داخل كشور. حتی اگر به قيمت اعدامم تمام شود.
همه چيز را نفی می كنم. از روی لج حاضر نيستم زبان فرانسه ياد بگيرم .
بودن در خارج بدترين شكنجه هاست.
اين چنين زندگی كردن برای من بدتر از سال هايی بود كه در سلول انفرادی زندان به سر می بردم.»
آدمی نیازمند آن است که در هرزمانی جای خودرا در هستی تبیین کند و بر این اساس به این درک برسد که چه پاسخی باید به ضرورت هایی که در جلوی پای او هستند بدهد.
ساعدی باید تعمق بیشتری در زندگی تبعید می کرد. زندگی در تبعید نه بااو شروع شده بود و نه با او تمام می شد.
از دیر باز این زندگی بر آدم های بزرگی چون مارکس و لنین تحمیل شده بود .آنان چه کردند ؟.تعمق در زندگی مارکس و لنین می توانست به او کمک بکند .جز این در فرانسه آدم هایی چون ساعدی از هزار افزون بود کافی بود ساعدی دست بیک مقایسه بین خود ودیگران می زد، دیگرانی که اگر شرایط بدتری نداشتند بهتر هم نداشتند.اما ساعدی به این هزاران نفر هزار برتری داشت او ساعدی بود. او گوهر مرادبود .اوخالق ترس ولرز وواهمه های بی نشان بود.او جز انگشت شمارانی در زمینه ادبیات بود که حکم مرجعیت اجتماعی را هم داشت. نام او می توانست آدم های زیادی را به سالن یک نمایش یا یک سخنرانی جلب کند . ساعدی از آن توانایی ها و موقعیت بی بدیل خود غافل بود وکسی نبود در آن وانفسا به او بگوید که او کیست وچه باید باشد و انقلاب و جنبش و مردم وتاریخ از او چه می خواهند واو چه باید بکند.
اهمیت ساعدی درچه بود
ساعدی نمایشنامه نویس وداستان نویسی برجسته ای بود.ودر زمینه نمایش و داستان کار های ماندگاری دارد.اما اهمیت ساعدی در این ها نیست.ما نمایش نامه نویس و داستن نویس هایی در قد وقواره او وحتی بلند قامت تر ازوهم داریم.
اهمیت ساعدی در تعهد او به مردم میهنش بود.او فکر می کرد بعنوان یک پزشک و یک نویسنده باید در برابر رنج ها و حرمان های مردم خودش بی تفاوت نباشد.برای او همه چیز مهیا بود تا بعنوان یک پزشک زندگی بی هیاهو و با احترام داشته باشد . برای او مهیا بود تا بعنوان یک نمایش نامه نویس و یک داستان نویس در جامعه هنری ایران از احترامی درخور بر خوردار باشد. اما نخواست وتن نداد به ظلمی که بر مردم میهنش می رود ودر این راه هزینه سنگینی را داد.
اهمیت ساعدی در انسان بودن و به انسان باور داشتن وهزینه دادن در راه کرامت های انسانی بود.
