جنگ تحمیلی و سرانجام پرداخت خسارت به ایران

گفتگو با داوود هرمیداس باوند گفتگوگر: فرزاد پورکاویان این روزها در سالروز جنگ تحمیلی هستیم، جنگی که با خسارات بی‌شمار جانی و مالی به پایان رسید. در این راستا طرح سوالات و شبهاتی در مورد سرانجام پرداخت خسارت باعث شد تا با دکتر هرمیداس باوند، کارشناس متخصص مسائل بین‌الملل به گفت‌وگو بپردازیم. پرسش: با آنکه سالها از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‌گذرد، هنوز جریان پرداخت غرامات جنگ تحمیلی به ایران با وجود یک میلیون شهید و جانباز در جنگ هشت ساله مشخص نیست و قبل از هر چیز چه نوع نگاهی در قبال پرونده پرداخت خسارات به ایران از گذشته تا کنون وجود داشته است؟ سیر این تحولات تا کنون به کجا انجامیده است؟ پاسخ: اگر حمله‌ای به سرزمین کشوری شود و خسارات مالی و جانی به آن وارد کند، کشورهایی هم که در تجاوز همکاری کرده‌اند در این رابطه مسئول شناخته می‌شوند و در پرداخت غرامت یا صدمه وارده باید مشارکت داشته باشند. حتی کارشناسان سازمان ملل ارزیابی کرده‌اند که خسارات وارده در جنگ عراق و ایران فراتر از 300 میلیارد است. از طرفی خود دولت ایران معتقد است خسارات وارده فراتر از اینها است و در حدود و پیرامون 1000 میلیارد دلار است. البته یک نظری بود که در گزارش دبیر کل نیامد و یکی از معاونان دبیر کل در یک گزارش خصوصی تا دو سال جنگ و بعد از دو سال جنگ را تقسیم کرده بود. که البته در گزارش دبیر کل این تفکیک پیش بینی نشده بود ولی متاسفانه ایران از ابتدا به صورت سیستماتیک پیگیری نکرده است. مساله پرداخت غرامت از عراق را حتی وقتی که در جنگ دوم خلیج ‌فارس و اشغال کویت، عراق تعداد زیادی از هواپیماهای نظامی و غیرنظامی خودش را به ایران منتقل کرد مجله‌های تایم و نیوزویک در مقاله‌های بسیارمفصلی اشاره کردند که دولت ایران می‌تواند این هواپیماها را به عراق پس ندهد و به عنوان جزیی از غرامات وارد شده نگه دارد. البته این نکته را باید گفت که هزینه نگهداری این هواپیماها در هر روز در حدود 200 دلار بوده است. یعنی صرف نگهداری آنها خودش یک رقم قابل توجهی می‌شود. متاسفانه دولت ایران تا زمانی که دولت صدام بود برخی از این هواپیماها را که متعلق به کویت بود و برخی دیگر را که متعلق به عراق بود باز پس داد. در زمان حمله، سازمان ملل، یعنی در چارچوب سازمان ملل و در مورد اشغال کویت، بوش پدر و خانم تاچر برای مشروع جلوه دادن اقدامات نظامی خود علیه عراق اشاره کردند که عراق سابقه تجاوز به همسایگان من جمله ایران را داشته و در مورد دوم بعد از 11سپتامبر باز بارها تاکید شد عراق به ایران و به کویت تجاوز انجام داده یعنی تایید بر تجاوز. اگرچه شورای امنیت در قطعنامه‌هایی که صادر کرد کلمه تجاوز و آغاز گر جنگ را نیاورده بود ولی در گزارش نهایی دبیر کل به شورای امنیت دقیقاً تاکید و تصریح شده بود که عراق مرتکب تجاوز به ایران شده است؛ اما وقتی که کمیسیون غرامات بعد از رفع تجاوز عراق به کویت به اهتمام شورای امنیت ایجاد شد ایران خواسته‌های خودش را در اين کمیسیون مطرح نکرد و بنابراین مساله عدم پیگیری سیستماتیک تا امروز ادامه داشته است. ایران حتی در مورد کشورهایی که با عراق عليه کشور ما همکاری کردند ـ از جمله اعضای شورای همکاری خلیج فارس ـ نه تنها شکايتی مطرح نکرده بلکه اشاره‌ای هم نکرد به این همکاری و اين که آنها طبق حقوق بین‌الملل می‌بایست در پرداخت غرامت به ایران مشارکت داشته باشند. این سبب شده که ایران به طور کلی هیچ‌گونه اهرم قابل توجه خودش را مطرح نکند. در مقابل رفتار آنها و طرف‌های مقابل به‌گونه‌ای‌ شد که حتی در مورد عهد نامه 1975 تردیدهایی را مطرح می‌کنند‌. پرسش: کویت تا الان در حال گرفتن غرامت‌های جنگی از عراق است وبنا به برخی از آمار بیش از 35 میلیارد دلار از دولت عراق و فروش نفت این کشور دریافت کرده است. در حالی که مقایسه بین تجاوز به ایران و کویت حجم گسترده خسارات ایران به شدت زیاد بوده، آیا نظام بین‌المللی وفشارهای بین‌المللی موجب شده است تا ایران نتواند درقبال پرداخت خسارت فعال شود و یا تعلل یا ناکار آمدی سیاست خارجی موجب این امر شده است ؟ پاسخ: نه. اصلا ایران به طور سیستماتیک این امر را مطرح نکرده است. در گزارش کارشناسان دبیر کل که از سوی دبیر کل فرستاده شده بود آنها بیش از 300 میلیارد دلار نظر دادند. حتی عراق بسیاری از جاها را به طور مهندسی تخریب می‌کرده است یعنی عراقی‌ها مناطقی را می‌خواستند تخریب کنند و به صورت مهندسی شده منفجر می‌کردند و حتی اگر آن نظر که برخی مطرح کرده بودند که تا دو سال مسئول تجاوز عراق است و بعد از فتح خرمشهر،‌اقداماتی که عراق انجام داده است خلاف کنوانسیون مربوط به زمان جنگ بوده است. مناطقی که منفجر کرده است مناطق غیر نظامی و حتی 500 هزار اصله خرما را قطع کرده است برای اینکه صادرات خرمای بصره بی‌رقیب باشد. در یک مساله زیست محیطی عراق 500 هزار اصله خرما به صورت سیستماتیک قطع کرده، حالا ویرانگری‌هایی که در ابعاد مختلف کرده هم هست. بنابراین متاسفانه کوتاهی از سوی ما بود. هر وقت هم صحبتی می‌شود دفتر مطالعات یک میزگردی تشکیل می‌دهد و از من هم دعوت می‌کند، آقای خرم هم یک چیزی می‌گوید، من هم چیزی می‌گویم، ولی بعد که مساله افت می‌کند فراموش می‌شود. دولت عراق در چند ماه اخیر اختلافاتی با کویت داشت. برخی از مقامات عراقی اعلام کردند که خساراتی که به کویت در طول حمله به این کشور وارد شده در زمان صدام بوده است و زیاد ربطی به دولت کنونی عراق پیدا نمی‌کند. در این راستا و برای خروج عراق از فصل 7 منشور ملل متحد، عراق خواستار بخشش باقیمانده خسارت‌ها از سوی کویت است، حالا این پرسش پیش می‌آید آیا ممکن است چنین نگاهی در مورد ایران هم اتفاق بیفتد و دولت کنونی عراق خسارات وارده به ایران را نپذیرد؟ طبق اصل جانشینی دولت‌ها، مسئول دولت قبلی هیچ فرقی ندارد به موجب کنوانسیون حقوق بین‌الملل، به موجب کنوانسیون جانشینی دولت‌ها، دولتهای عضو لاهه مسئول اقدامات دولتهای سابق هستند. به صرف اینکه دولت پیشینXیاY بوده است یا نماینده مردم ما نبوده است نمی‌تواند مطرح باشد. مگر اینکه خود آن دولت‌های طرف خسارت دیده آمادگی چشم‌پوشی از غرامت‌ها را داشته باشند. این مقوله دیگری است ولی به موجب حقوق بین‌الملل تا حدودی عرف بین‌الملل دولتهای لاهه به هر شکل مسئول اقدامات ضرر و خساراتی است که به کشورهای همسایه و دیگران وارد کرده‌اند. پرسش: در این میان برخی مقامات عراقی در چند سال گذشته نگاه خاصی در مورد پرداخت غرامت‌ها به ایران داشته‌اند، هر چند در اظهارات آنها بوده است که به نوعی از ایران خواسته‌اند خسارات وارده را ببخشند. آیا چنین امری اتفاق می‌افتد و دولت آقای احمدی نژاد پرداخت خسارت‌ها به ایران را کلا منتفی می‌داند؟ پاسخ: دوفاکتو عملا پیگیری نشده. حالا دو روزه بخواهند چشم‌پوشی کنند، آن یک مقوله دیگری است. که تا حالا انجام نشده است. یک اشاراتی شده است از سوی مقامات عراقی ولی به صورت قانونی چنین اقدامی انجام نگرفته است که یا مجلس ایران چشم پوشی کند یا قسمت قابل توجهی از خسارات را گذشت کند. پرسش: در بلند مدت ممکن نیست این عدم مطالبه پرداخت خسارت از عراق مشمول مرور زمان شود و روبه فراموشی سپرده شود؟ پاسخ: چرا. البته عدم پیگیری سیستماتیک مساله ادامه یافته است. همانطور که اشاره کردم رویدادهایی پیش آمد که تاکید می‌شد تجاوز عراق به ایران از جمله تمام اعضای دائمی شورای امنیت تاکید کردند. متاسفانه ایران از این فضاها و فرصت‌ها هیچ وقت استفاده نکرده، بنابراین با گذشت زمان طرح ادعای این غرامت‌ها تا این حد می‌شود گفت ضعیف تر می‌شود. اما از لحاظ مبانی حقوقی این نفی حقانیت نمی‌تواند از بین برود. پرسش: ممکن است در بلند مدت قدرتهای بین‌المللی و حتی دولت عراق پرداخت خسارتی را در قبال ایران بر عهده نگیرند؟ پاسخ: آنها تاکنون بر عهده نگرفتند، البته ایران پرداخت خسارتی را مطرح نکرده است که آنها بر عهده بگیرند. پرسش: در صورت ادعای ایران چه؟ پاسخ: در صورت ادعای ایران ممکن است آنها یک ادعایی را مطرح کنند که تا قبل مطرح نکرده بودند. یا می‌گویند ایران مثلا باعث ادامه جنگ شده است. همانطور که گفتم در گزارش دبیر کل این تفکیک پیش بینی نشده بوده ولی به هر حال عراق به هیچ وجه مایل نیست که اصلا مطرح بکند که خساراتی پرداخت کند. ایران نیز که پیگیری نکرده مساله مسکوت مانده است. با گذشت زمان هم تا مقداری فضا بی‌رنگ می‌شود. هر چند نمی‌توان گفت مبانی حقانیت ایران از بین می‌رود اما دال بر این است که تمایلی برای پیگیری مساله نداشته است و وقتی خود ایران آماده باشد برای مشارکت در بازسازی عراق همکاری کند. دال بر این است که آن نکات را پشت سر گذاشته است. پرسش: رویکرد موجود ایران را بیشتر یک نوع چشم پوشی در قبال پرداخت خسارت‌ها می‌دانید؟ نه، عراق کشوری است که جمعیت و درآمد نفتی قابل توجهی دارد، خسارتی هم وارد کرده است با قصد و نیت بوده است. اگر هم ایران بخواهد نباید رو هوا و زمین گذشت بکند. الان طوری شده است این اهرم ایران که می‌تواند به صورت شمشیر داموکلس باشد در قبال آنها آن را مطرح نکرده است و اینها در مقابل این همه خساراتی که در جنگ هشت ساله که ظاهراً به خاطر قرارداد مرزی بوده است. در اصل قرارداد مرزی که یک طرف نمی‌تواند الغاء یا تعدیل کند تردید می‌کنند.چندی پیش آقای جلال طالبانی مطرح کرد؛ بعد تعدیل کرد، بعد معاون وزارت خارجه عراق مطرح کرد بعد هیات هایی که برای لایروبی اروند رود آمده بودند مطرح کردند. بنابراین متاسفانه حتی در مورد کشورهایی که مشارکت داشتند به عنوان یک حق و ادعا ما مطرح نکردیم دولت جمهوری اسلامی ایران نسبت به اعضای شورای همکاری خلیج فارس که نه تنها 57 میلیارد دلار کمک مالی کردند. نه تنها از نظر سیاسی بلکه پایگاههای خود را در اختیار عراق قرار دارند. از پایگاه هوایی عربستان سعودی استفاده کردند که جزیره سیری ولاوان را زدند؛ حتی اشاره ‌هم نکرد. تمام این همکاری‌هایی که طبق حقوق بین‌الملل دال بر همکاری است انجام دادند حتی جمهوری اسلامی اشاره‌ای هم نکرد که در قبال اینها هم ادعایی مطرح کند. حتی قسمت عمده هواپیماها را پس داد در صورتی که خود غربی‌ها می‌گفتند ایران می‌تواند به عنوان جزء ناچیزی از غرامت اینها را نگه دارد. بنابراین در مورد مساله غرامت کمی کوتاهی شده است. در قبال حق مردم ایران، عراق کشور فقیری نیست، عراق منابع غنی هیدروکربنی اش بسیار قابل توجه است حتی بعد از عربستان معتقدند عراق عظیم ترین منابع نفتی را داد و تولیدات آن جداست. پرسش: نظر شما نسبت به رویکرد سیاست خارجی دولت آقای احمدی‌نژاد در رابطه با پرداخت خسارت‌ها چیست آیا معتقدید باید این روند فعال و مطرح شود؟ پاسخ: تا به حال دولت‌ها به این صورت مطرح و پیگیری نکرده‌اند. دولت هم همان خط و مشی را طی کرده است. پرسش: در صورت درخواست خسارت‌ها از عراق، روند امور به چه شکلی خواهد بود؟ پاسخ: در قطعنامه 598 یکی از بندهای آن تشکیل کمیسیونی بود برای رسیدگی به خسارت وارده و بازسازی، دربندهایی که اجرا نشده و ایران حق داشت که به صورت یکجانبه در قبال دولت عراق و در چارچوب حقوق بین‌الملل طرح خسارت را مطرح کند، اما این کار را نکرد. با اینکه سالها از آن گذشته و پیگیری نشده ولی مبانی نقش پایدار و به جا است و می‌تواند مطرح کند: منتها از نظر زمانی آن امکاناتی که قبلا داشت را اکنون ندارد. در شرایط جدید به آن جسارت و آسانی که قبلا می‌توانست مطرح کند به دلیل این تعاملات و... یک کمی فضا متفاوت شده است. مبانی حق و طرح آن پایدار است ولی فضایی که باید به طور جدی آنرا پیگیری کند تا حدودی موجب تغییر شده است. پرسش: آیا اظهارات و برخی سیاست‌های دولت جدید عراق در چند سال گذشته از جمله در مورد جزایر سه‌گانه و قرارداد 1975 می‌تواند یک نوع روند باشد که پرداخت خسارت‌ها به ایران را به زیر سوال ببرد؟ پاسخ: هر مساله‌ای اعتبار خاص خودش را دارد، تمام رهبران عراقی و گروههای شیعی در ایران بوده‌اند و الان در عراق هستند. ولی اینها برای اینکه نشان دهند ( به خصوص در برابر کشورهای عضو اتحادیه عرب) از لحاظ توجه به منافع مردم عراق کمتر ازدولت بعثی عراق نیستند و برای اینکه نشان دهند یک کشور جهان عرب هستند در اجلاس اتحادیه عرب شرکت کردند با قطعنامه‌های اتحادیه عرب در رابطه با جزایر ایرانی همراهی کردند. با سایر کشورها همانطور که قبلا سوریه همراهی می‌کرد. بنابراین در مورد عهد نامه 1975 یک مساله دو جانبه است که طبق حقوق بین‌الملل قراردادهای ارضی و مرزی به هیچ وجه قابل تغییر یک جانبه و قابل الغاء نیستند. متاسفانه وقتی که صدام عهدنامه 1975 را پاره کرد و تجاوز نظامی به ایران را شروع کرد باز هم از نظر حقوق بین‌الملل این اقدام مبنای عهد نامه را از بین نمی‌برد و پایدار می‌ماند ولی در مورد غرامت و عهد نامه دو مقوله جدا گانه‌ای است، غرامت یک مساله جداگانه است و عهدنامه یک مساله دیگری است. در این میان برخی مقامات عراقی اشاره کرده بودند اگر ایران از پرداخت غرامت چشم پوشی کند آنها هم عهد‌نامه 1975 را می‌پذیرند. اصلا ارتباطی با هم ندارند. اینها دو مقوله جداگانه هستند. بنابراین بر مبنای قطعنامه 1975 ایران می‌تواند ایستادگی کند، روی همان خطوط مرزی که تعیین شده بایستد. هر حکومتی در عراق باشد فرقی نمی‌کند ولی مساله غرامت یک مقوله دیگری است. بنابراین اختلاف چین و شوروی اختلافی بود که دو حکومت انتر ناسیونال وسوسیالیسم در قبال همدیگر موضعگیری می‌کردند و اقدام نظامی چین علیه ویتنام و برخورد ویتنام با کامبوج بر می‌گردد به سوابق تاریخی. به صورت نسبی هم همینطور است. نفوذ ایران در عراق مثل سابق نیست رو به افول و رو به تعدیل است. کشورهای عربی هنوز از بعثی‌ها حمایت می‌کنند که به چند دلیل است: یکی اینکه با ایجاد یک اکثریت مسلط شیعی موافق نیستند، دو، نگران هستند نظام فدرالیسم آن سرشت عربیسم عراق را تضعیف کند و لذا با نفوذ کشورهای همسایه به خصوص ایران مخالف است. به تدریج یک تعاملاتی را در پیش می‌گیرند و عراق هم در اجلاس اتحادیه عرب حضور پیدا می‌کند. از طرفی هم طالبانی‌ها و دیگران برای اینکه نشان دهند چون کرد هستند خلاف منافع عراق و جهان و عرب اقدام نمی‌کنند به صورت مبالغه آمیز موضعی می‌گیرند که خلاف مصالح و منافع ایران است. حتی تردید کردند در عهد نامه 1975. گویی اینکه پایه حقوقی ندارد ولی به هر حال مطرح کردند. پرسش: پس معتقدید ایران هر چه زودتر باید پرداخت خسارت از عراق را طرح کند؟ پاسخ: بدون تردید اگرایران هم بخواهد مذاکره کند لااقل اهرم‌های فشار داشته باشد نه اینکه دو طرف این هیچ چیزی ندارد و آن یکی گستاخ تر و ادعای جدیدی را هم مطرح می‌کنند. سه شنبه، 07 مهر 1388 منبع: روزنامه آرمان