فساد و غارت در دوران پهلوی اول (4 ) - 1

 فساد و غارت در دوران پهلوی اول (4 ) - 1

26 خرداد، بمناسبت صد و سیُ و دومین
سالگرد تولّد دکترمحمّد مصدّق «زندگینامۀ دکترمحمّد مصدّق» (105 )

◀ نگاهی به اموال منقول و غیرمنقول رضا شاه
محمد ترکمان محقق تاریخ معاصر ایران درنوشتۀ پژوهشی خود تحت عنوان «نگاهی به اموال منقول و غیرمنقول رضا شاه» اموال غصب شده توسط رضا شاه را مورد بررسی قرارداده‌است و می‌نویسد: مطالعه و بررسی سیاهۀ اموال منقول رضا شاه از جهات عدیده، از جمله جامعه شناختی، جایگاه مالکیت، فرآیند تملک وسازوکار و مؤلفه‌های قدرت و همچنین سیر تحولات اقتصادی و سیاسی ایران معاصر، قابل توجه و دقت می‌باشد. مسائل مذکور از دیر بازمطمح نظر محققین و نویسندگان بوده‌است و در رساله‌های مستقل، یا در جزو نوشته‌های خود، بدان پرداخته‌اند. امید آن داریم که این نوشته مواد و مصالح بیشتری برای تعمیق مباحث فوق فراهم آورده و امکان جمع بندی و تحلیل دقیق‌تری را به وجود آورد.
در بارۀ اموال تحت تصرف و طریق تملک آن توسط رضا شاه ، پس از شهریور1320 مقالات ونوشته‌های فراوان درجراید ومجلات و کتاب‌ها منتشر ودر مجالس قانونگذاری پس از شهریور تا کودتای انگلیسی – آمریکایی و ارتجاعی 28 مرداد 32 بسیار سخن گفته شده‌است.
سخنان و نوشته‌های مطروحه در این ارتباط ، تاکنون اکثر قریب به اتفاق از سوی متظلمین عنوان شده‌است، در صورتی که دراین نوشته ازمنظر اسناد به دست آمده از دربار پهلوی و بنیاد وابسته به آن، این موضوع روایت می‌‌شود.
در سال 1369 ، 9 سند از اسناد مربوط به چهار حساب خارجی رضا شاه در بانک «اونیون دو بانک سوییس»، «رایش کردیت گزلشافت برلن»، «میدلند بانک» لندن و«وستمینستر بانک» لندن متعلق به سال‌های 1310 و 1311 ، و همچنین سندی حاوی سیاهۀ اسامی علما ء ، ملاکین، تجار و رؤسای برخی از ادارات دولتی و نیزکشاورزان مازندرانی که در سال 1311 شمسی دستگیر و املاک آنان توسط رضا شاه تصاحب شده بود و خود با خانواده به نقاط مختلف کشورتبعید گشته بودند، در کتاب دوم « تاریخ معاصر ایران» همراه توضیحاتی به چاپ رسید.
سه سال قبل درگنجینۀ اسناد مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی بالغ بر بیست جزوه دان اوراق پراکنده و متفرق از دارایی رضا شاه ملاحظه شد. گام اول جهت استفاده از اسناد مذکور، تنظیم آن بر اساس موضوع و تاریخ بود . این مهم پس از مدتی کار مداوم عملی گشت.
پس از آن، اسناد براساس سال تفکیک و در مرحلۀ بعد برحسب موضوع گرد‌آوری و در پروندۀ مربوط قرارداده شد. پس از اتمام مراحل مذکوردر فوق معلوم شد اسناد مزبور تنها شامل بخشی ازاسناد مالی رضا شاه است نه تمامی آن. اما علیرغم نقایص آن، باید گفت کامل‌ترین مجموعه‌ای بود که تا آن ایام برای مطالعه و بررسی دراین زمینه به دست آمده بود.
حاصل اقدامات فوق در نهایت به این شکل تعظیم شد:
اسناد سال 1303 و 1304 و 1311 و 1312 به دلیل قلت داخل پرونده های موضوعی متعدد و کلاً در یک جزوه دان و اسناد سال های 1311 تا 1317 هرسال در یک جزوه دان و اسناد سال های 1318 و 1319 و 1320 به دلیل کثرت، در دو جزوه دان قرار داده شد و در جمع شامل دوازده جزوه دان گشت.
گستردگی مکانی و تنوع منابع مالی و عایدات رضا شاه از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد دارایی او در طول تاریخ پس از اسلام تا دوران افزایش درآمدهای نفتی در دهه 1350 می‌باشد.
در ذیل، پس از ذکرمقدمه به برشماری محورهای ویژگی‌های اموال مذکور و مشخصات شکلی و صوری و تعداد آن و همچنین توضیخاتی در بارۀ اسناد هر ساله خواهیم پرداخت.
تزلزل و عدم ثبات مالکیت و جان شهروندان در تاریخ ایران پیشینه‌ای دیرپا دارد. این تزلزل وعدم ثبات ادواری مالکیت، در دوران هائی، عمیق و گسترده بوده‌است. ادوار شکوفایی فرهنگی و هنر و علم واقتصاد و مدنیت در کشور را مصادف با دوران برخورداری شهروندان از امنیت جانی و مالی نسبی که از نعمت‌های وجود آرامش نسبی در مرزها و کشور و پویایی و تعادل در جامعه و دوره های انحطاط را مقارن عدم امنیت و ثبات و تعادل که همراه با هجوم قدرت‌های خارجی و اقوام بدوی و حاکمیت رخوت بر جامعه بوده‌است، باید دانست.
پس از تصرف اصفهان پایتخت سلطان حسین صفوی، توسط محمود افغان و پی‌آمدهای زیانبارآن و تشکیل حکومتهای مستعجل افشاریه و زندیه (دوره زندیه مردم تا حدودی برخورداراز امنیت قضایی وآرامش بودند) و جلوس آقا محمد خان قاجار که مرزهای ایران را تا حدی به مرزهای عصرصفوی بازرساند و قتل او و بر تخت نشستن فتحعلی شاه قاجارهمزمان با تحولاتی در سیاست بین‌المللی، صفحه‌ای نوین در تاریخ کشور گشوده شد.
در این دوره، حضورفعال سیاست خارجی اروپائی با ویژگی‌های متفاوت از مهاجمین گذشته در مرزها، از جمله، آثار شوم زیر را به ارمغان آورد:
1- ایجاد جنگ در مرزها و نا آرامی در داخل با ویژگی‌های متفاوت از گذشته(1)؛
2 – شتاب گرفتن روند جدائی ایران از حوزۀ فرهنگی – اقتصادی دارای بیش ازهزارسال سابقه(2)؛
3 - نابودی استقلال گمرکی ایران و بی‌دفاع شدن تولیدات داخلی( 3 )؛
4 - سرازیرشدن کالاهای فرنگی به کشور و تعطیلی روز افزون کارگاهها و تضعیف صنایع ملی(4)؛
5 - افزایش مالیاتها جهت تأمین مخارج نظامی و آرام سازی‌های داخلی وعواقب نابهنجار(5 )؛
6 – اختلال در نظام پولی کشور و کاهش مستمر ارزش آن(6 )؛
7 – گسترش فقر و بیماری و کاهش جمعیت( 7 )؛
8 - تشدید موانع رشد و توسعه فرهنگی وعلمی جامعه( 8 )؛
9 – مهاجرت نقدینه‌ها و مغزها و نیروی کار ماهر از کشور(9)؛
10 - بر خورداری اتباع خارجه از رژیم کاپیتولاسیون و آثار سوء آن (10 )؛
دراین دوره، نیروهای فرهنگی، سیاسی، نظامی واقتصادی کشوردرچند خیزش به مصاف مشکلات و موانع شتافت، اما متأسفانه بدلیل فقد ابزار کافی و ابعاد گسترده فاجعه، هرگام پس نشست.
ابعاد نا ایمنی قضای و سیاسی دورۀ قبل از کودتای سوم اسفند 1299( با لحاظ کردن ریشه های آن ازجمله قرارداد 1907 م ) به دلیل حضور نهادهای سنتی و داخلی با دورۀ پس از آن به علت تضعیف و محو و نابودی نهادهای سنتی و داخلی وادغام کشوردر نظام مسلط جهانی از طرق دستیابی به هرم قدرت، قابل مقایسه نیست.
شهید مدرس، در ادوارچهارم و پنجم مجلس شورای ملی، با لحاظ کردن واقعیت فوق، بارها اظهارداشت: نا امنی واستبداد پس از کودتای سوم اسفند درتاریخ یکصد وپنجاه ساله و در پانصد ساله ایران بی‌سابقه است.
در اینجا، مواردی ازناایمنی قضایی و سیاسی دردوره اول را ذکرو سپس به بر شماری نمونه‌هایی از آن در دوره که دارای تفاوت کیفی با دوره قبل است می‌پردازیم.
ژنرال گاردان فرانسوی در تاریخ 28 مه 1808 م = 1223 ق در گزارشی به وزیرخارجه کشورش پس ازبرشماری اسامی ثروتمندان و معتبران اصفهان و شیرازو بندر بوشهرازجمله می‌نویسد :
« همه اینها، از ترس دربار، کالاهای خود را مخفی کرده و وانمود به فقر وافلاس می‌کنند. آنها مخصوصاً از احضار به تهران می‌ترسند چون می‌دانند در آنجا مجبورخواهند بود مبلغ گزافی به دربار بپردازند.» (11)
این نکته را از نظر نباید دور داشت که در این ایام ایران گرفتار دوران دهساله جنگ اول با روسیه ( 1218– 1228) بود وحکومت دچارمشکلات مالی برای تأمین مخارج جنگ. همزمان با ژنرال گاردان فرانسوی، نویسنده‌ای ایرانی در « مرآت الاحوال جهان نما» نیز در شرح سفربه هندوستان و خاطرات خود، پس از بیان چگونگی مشروطیت انگلیس و تشریفاتی بودن نهاد سلطنت در آن کشور و اجرای عدالت و...، در شکوه از فقد عدالت وامنیت قضایی درایران ودرانتقاد از نرسیدن نالۀ مظلومان به گوش مصادر امورمی‌نویسد:
« و درایران اگرچه پادشاهان خود اراضی به ظلم و ستم نیستند ولکن رسیدن نالۀ مظلومان به ایشان در نهایت دشواری است، بلکه به جهت اعاظم میسر نیست تا به فقرا چه رسد. اگر در دارالایمان ایران نیز مقرر می‌شد که عرایض مظلمان به حضور می‌رسد، ظاهر آنست که بهتر از تمام ممالک، طریقۀ عدل و داد معمول می‌شد...»(12)
از درخواست ناصرالدین شاه توسط صدراعظم نوری از محمود خان قراگزلو مبنی بر ارسال کتب قانون دولت‌های فرانسه، انگلیس و روسیه و اطریش و عثمانی درسال 1271( 13) و یادداشت علیقلی خان مخبر‌الدوله به ناصرالدین شاه در سال 1291 ( 14 ) و شرح اعتماد‌السلطنه در خاطرات روز سه شنبه 12 صفر سال 1304 قمری به این عبارت:
« ... روزنامه عرض کردم. شخصی در ایتالیا فوت شده که پنجاه کرور دولت از او مانده . در روزنامه نوشته بودند. همین که عرض شد شاه فرمود افسوس که در ایران نبود که ظل‌السطان و صاحب دیوان وغیره او را غارت کنند! معلوم شد همه چیز به حضرت همایونی معلوم است...»(15)
نمونه‌های بالا حد و حدود فقد امنیت مالی و قضایی در آن دوره را معلوم می‌کنند.
اما آنچه بعدها رخ داد ماهیتی دیگرداشت. همانگونه که ماهیت وعملکرد جهانخواران جدید وآنچه رخ داد ماهیتی دیگرداشت. همانگونه که ماهیت و عملکرد جهانخوران جدید با ماهیت و عملکرد سایرمهماجمین که تاریخ ایران به خود دیده بود تفاوت داشت، ماهیت و عملکرد حکومت جدید که با پشتیبانی نیروهای خارجی فعال در منطقه، به قدرت رسیده بود و شیوه‌های آن از جمله لگدکوب کردن حقوق فردی و جمعی، فرهنگی وسیاسی و اقتصادی و... شهروندان نیز متفاوت بود و ابعادی نوین یافته بود که شرح شمه‌ای از آن در ذیل خواهد آمد.
دراین نوشته تنها به ظلم اقتصادی وارده بر مردم کشور اشاره می‌‌شود و از پرداختن هجوم به اعتقادات، آداب و رسوم و خلقیات، زبان و فکر و اندیشه و فرهنگ، خانواده و... آزادی مردم در می‌‌گذریم.
یحیی دولت آبادی در آغاز کار رضا خان میل به تصرف املاک و دارایی مردم توسط او و اهداف و انگیزه و شیوه او را در این امر به شرح زیر بیان داشته است:
« سردار سپه آرزو دارد مالک تمام املاک مازندران بشود [ و] دفاین و خزاین از جواهر و پول و اشیاء نفیس خود را که شاید خود او هم نتواند حساب آنها را نگاهدارد در آنجا جمع کند و مطمئن باشد اگر روزی از این مقام افتاد خواهد توانست آنجا زندگانی اربابی کرده دارائی هنگفت خود را حفظ کند و از روی این نظر استحکامات در آنجا می‌سازد... سردار سپه از قلع و قمع کردن هرکس که در مازندران مانع رسیدن به آرزوی خویش تصور کند به هر وسیله باشد دریغ نمی‌کند. پسرها را که خطر مزاحمتشان بیشتر است از پیش برمی‌دارد و پدرها را از داغ آنها به دق می‌کشد و یا به خودکشی وا می‌دارد» (16)
با رسیدن سردارسپه به سلطنت، آزاو فزونی یافت. نه تنها مازندران که ایران را ملک طلق خود می‌‌‌دانست و در راه رسیدن به مطلوب هرمانعی را به قوت و قدرت قشون و نیروهای انتظامی و دستگاه‌های دیوانی وابسته از پیش پا برمی‌‌‌‌داشت.
آنچه در زیرخواهد آمد گوشه‌ای از حدیث حرص و از و بخشی از ستمی است که در این دوره بر مردم ایران رفته است.
لازم به ذکراست که قدرت و توان رضا شاه بر خلاف حاکمان سابق، چون تنها در پرتو پیوند با قدرت خارجی و مصالح آن حاصل آمده بود، با قطع آن پیوند به گونه گذشته، در سوم شهریور، از اثر افتاد و کسی که تا آن روز خود به سلب همۀ حقوق مدنی از شهروندان پرداخته بود ، مسلوب الحقوق گشت و امکان بیان گوشه‌هایی از اعمال او توسط مداحان سابق و جفا دیدگان فراهم آمد.
عمیدی نوری در تاریخ 30 شهریور20 مقاله‌ای در روزنامۀ ایران نوشت:
« اوراق مالکیت شاه سابق نظر به آن که شرایط صحت معامله طبق مقررات قانون مدنی رعایت نشده و اصل مسلم احترام مالکیت مندرجه در قانون اساسی مورد توجه نشده‌است، باطل می‌باشد. زیرا اولاً قسمتی از املاک مزبور بدون توجه به خرید و معامله صحیح از مالک گرفته شده و ثانیاً قبل ازاخذ قباله‌های مربوط قبلاً تصرف می‌شده است... خصوصاً آنکه اگر در موردی هم پیش می‌‌‌‌‌آمد که مالک دست از جان شسته در مقام اعتراض بر ثبت این گونه املاک برمی‌‌‌‌‌آمد،علاوه براین‌که برآن اعتراض ترتیب اثرداده نمی‌شد معترض به زندان می‌افتاد...»(17)
در همین روز، محمد رضا شاه پهلوی در جواب به اعتراضهای مطرح شده در بارۀ تصرفات غیرقانونی پدرش، طی فرمانی املاک متصرفی او را که به هنگام خروج از ایران به فرزندش هبه کرده بود به دولت منتقل کرد.
در این ایام که فریاد از اجحافات و ظلمهای بیست ساله از هر سو برخاسته بود، شهرداری تهران نیز طی گزارشی به انجمن شهر تهران، شرحی از وادار ساختن آن اداره به بنای ویلاها، قصرها ، استخرها ، میدان‌های تنیس و غیره برای افراد خاندان سلطنت از محل وجوه عمومی مردم، ارائه و از جمله چنین اظهار داشته بود:
« در این موقع که از طرف دولت اقداماتی برای استرداد مطالبات خود از دربار سابق به عمل می‌‌آید، شهرداری تهران نیز به نوبۀ خود لازم دید نسبت به حقوق خود و هزینه‌هایی که برای ساختمانها و غیره در دربار سابق نموده آقایان نمایندگان شهر را متذکر نماید که نسبت به دعاوی شهرداری تصمیم قطعی و فوری اتخاذ نمایند و ضمناً فهرستی از دعاوی شهرداری و اقداماتی که برای ساختمان‌های دربار سابق نموده و تا این ساعت به نظر رسیده برای استحضار آقایان ارسال می‌دارد...درخاتمه استحضار که دعاوی شهرداری نسبت به دربار سابق، به موجب همین گزارش متجاوزاز350میلیون ریال است. درسال جاری شهرداری تقریباً تمام اعتبارات خود را به مصرف امور ساختمانی دربار رسانیده.»(18)
در تاریخ 6 مهر1330، عده زیادی از مالکین خلع مالکیت شده گرگان و مازندران در مجلس شورای ملی اجتماع و پس از انتخاب 5 نفر به نمایندگی و مذاکره نمایندگان مزبور با رئیس مجلس وطرح تقاضای خود مبنی براسترداد املاک به صاحبان اولیه، از حسن اسفندیاری رئیس مجلس که گوئی هیچگونه اطلاعی از آنچه در دوران بیست ساله بر مردم بی‌پناه کشور گذشت است ندارد، چنین جواب شنیدند:
« در این چند روز چیزها از طرزگرفتن املاک و تعدی‌های بیست ساله شنیده‌ایم که از ذکر آن بی‌اندازه متأثز می‌‌شوم. من خود نیز عقیده دارم که باید املاک مردم به آنها پس ازداده شود. ولی موقع مقتضی است که با سکوت و آرامش این موضوع رسیدگی گردد. زیرا کارهای بیست ساله را دو سه روزه نمیتوان رسیدگی کرد.»(19)
درهمین روز، دکتر سنگ نمایندۀ ساری در نطق پس ازدستور خود اشاراتی در مورد املاک متصرفی و وضع مردم در مازندران نموده و از جمله چنین گفت:
« به طوری که گفته شده‌است مقرر گردید املاکی که از مردم گرفته شده‌است دراسترداد آن بر حسب امر ملوکانه تصمیمی اتخاذ شود که رفاهیت این مردم بدبخت مورد توجه قرارگیرد، مخصوصاً نسبت به اشخاصی که هستی ایشان به انواع مختلف به باد رفته‌است توجه کاملی بشود. شنیده می‌‌شود که این بخشش ملوکانه در تحت نظرکمیسیونی در خواهد آمد که در آنجا این قبیل املاک برای امور خیریه در نظر گرفته خواهد شد. بنده نمی‌دانم کدامم خیریه بالاتر است که این املاک به صاحبانش برگردد؟
بله به صاحبان بدبخت بیچارۀ که دارای چندین نفرعائله هستند که بنده می‌شناسم و آقایان هم همه آنها را می‌شناسید. اشخاصی را می‌شناسیم که دارای عده زیادی عائله هستند و فعلاً برای شام شبشان محتاج هستند. آیا خیری بهترازاین است که این املاک را به صاحبان آن برگردانند؟
... ما دهاتی داریم که صد خانوار رعیت داشته است در این ده شاید هر خانه اگر دو چراغ نداشت یک چراغ داشت. به واسطۀ گرفتاری فوق‌العاده که پیش آمده بود این صد خانوار شاید به بیست خانوار رسیده‌است و باور کنید از این بیست خانوار هم یک خانوار آن چراغ ندارد، شام ندارد که چراغ داشته باشد. آیا در اینجا مخارجی شده‌است و عمران و آبادی شده‌است؟ ابداً. یقین بدانید طوری این نقاط خراب و ویران شده‌است که سال‌ها طول دارد تا آباد گردد... عقیده بنده این است چه در مازندران، چه در غیر مازندران این قبیل املاک را باید دولت به صاحبانش با ترتیبی که مقرون به قوانین باشد مسترد نماید. اگردولت بخواهد خودش نگاهداری کند و عایدی آن‌را صرف امور خیریه نماید عملی نخواهد بود. دولت نمی‌‌تواند آن جاها را که این طور ویران شده است آباد نماید تا از آن استفاده کند. چنانچه فروش خالصجات از همین نقظه نظر است که دولت از اداره کردن آن عاجز است. خلاصه بنده در اینجا از آقایان به نام تمام آنهایی که هستی شان از بین رفته چه در مازندران و چه در جای دیگر استرحام می‌‌‌کنم که به آن آسیب دیده ها به آن فلک زده ها، به آن بیچاره ها کمک کنند . حالا که اعلیحضرت همایونی این طور در نظر گرفته‌اند که قلوب مجروح این دسته از مردم را مرهم گذارند، با آن نیات عالیه و پاکشان به پریشانی این مردم خاتمه بدهند، بهتر این‌است که هیأت محترم دولت هم در نظرداشته باشند که کلیه املاک مزروعی و مراتعی را که از مردم گرفته‌اند به خودشان مسترد بدارند که خدا می‌داند خیر عظیم همین است...»(20)
در تاریخ سه شنبه ششم آبان 1320، مجید آهی وزیر دادگستری دولت محمد علی فروغی با حضور در مجلس شورای ملی اظهار داشت:
«راجع به املاکی که از طرف اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به دولت واگذار شده‌است، چون شکایات زیادی رسیده واشخاصی ادعاهایی براملاک مزبور نموده‌اند که باید مورد رسیدگی واقع گردد...بنابراین لایحه مشتمل بر23 ماده پیشنهاد و تصویب آن در خواست می‌‌شود.»(21)
در تاریخ 17 آذر 1320، روزنامه اطلاعات خبراز تشکیل کمیسیونی در مجلس شورای ملی متشکل از نمایندگان مازندران و حضور وزیر دادگستری در آن کمیسیون داده و می‌افزاید:
« در پایان جلسه کمیسیون که تا دو ساعت بعد ازظهر به طول انجامید، آقای وزیر دادگستری توضیحات مفصلی راجع به نظریات اصلاح طلبانه دولت برای استرداد املاک و تهیه موجبات رضایت خاطر مالکین و زارعین داده و اضافه نمودند که دولت نهایت جدیت را برای خاتمه این امرداشته و قریباً آقای دکتر مشرف نفیسی وزیردارایی به اتفاق آقای دکتر امینی معاون وزارت دارایی و آقای رخشانی رئیس املاک، مسافرتی به مازندران خواهند نمود و چگونگی وضعیت مالکین و املاک را از نزدیک مشاهده نموده تا نسبت به هر یک تحقیقات و اطلاعت کامل به دست آورند و موجبات اطمینان خاطر آقایان مالکین را فراهم سازند...»(22)
روزنامه اطلاعات به تاریخ 20 دی1320خبراز قرار گرفتن لایحۀ مربوط به املاک اختصاصی واگذاری در دستور مجلس داد.
در 29 دی ماه نیز خبر تحصن عده‌ای از مالکین املاک شمال و نمایندگان آنها در اعتراض به بلاتکلیفی آنان در جراید منتشر شد. (23)
در جلسه 19 مجلس سیزدهم مورخ یکشنبه دوازدهم بهمن 1320، گزارش کمیسیون قوانین دادگستری در بارۀ لایحۀ دولت راجع به املاک اختصاصی که پس از طرح درجلسات کمیسیون مزبور با حضور وزیر دادگستری و نمایندگان مازندران در 25 ماده(24) تنظیم گشته‌بود برای شور و تصویب تقدیم مجلس شد.
در این جلسه چند تن از نمایندگان سخنانی ابراز و تا حدودی پرده از عدم امنیت قضایی، مالی و سیاسی شهروندان در دورۀ بیست ساله برداشتند و به برخی از شگردهای دستگاه اداری درخدمت رضا شاه برای سلب مالکیت از افراد اشاره کردند.
سید احمد بهبهانی درسخنان خود خواستار قید: تصرف غاصبانه املاک، برگرداندن عایدی املاک به صاحبان اصلی آن، در برگرفتن املاک وقفی و آنچه از املاک وقفی تحت عنوان تبدیل به اَحسن تصرف شده است در قانون مزبورشد و در پایان علت واگذاری املاک از سوی محمد رضا شاه به دولت را چنین اظهار داشت:
«این املاکی که از طرف اعلیحضرت فعلی به ملت واگذار شده یا به دولت ما ، در واقع نباید خیال کنیم که ایشان نخواستند ملک داشته باشند، چرا نخواستند ملک داشته باشند ؟ شاه، اعلیحضرت ما مگر از ملک و مالکیت بدش می‌‌آید ؟ نه بدش نمی‌‌آید، پس چرا اصولاً و اساساً این املاک را واگذار به ملت کرد؟ برای این بود که این املاک را که واگذار کرده اند به ملت یا به دولت ، به صاحبان حقیقی آن واگذار گردد و مسترد شود ( صحیح است ) چون حقایق مطلب پیش ایشان بهتر و بیشتر از نزد ما مکشوف بوده‌است ( صحیح است ).»
ملک مدنی نماینده ملایر نیز، در سخنان خود در باره ضرورت ملغی اعلام کردن اسناد مالکیت صادر شده به نام رضا شاه ، توسط مجلس شورای ملی گفت:
« شاه سابق را می‌دانم 17 سال، در این مملکت سلطنت کرد و این را تقسیم به روز بکنین تقریباً شش هزار روز می‌‌شود و ایشان چهل و چهار هزار سند مالکیت صادر کرده‌اند. تقسیم که بکنیم روزی هفت سند مالکیت ایشان گرفته‌اند... به عقیده بنده ماده اول این قانون باید این طور نوشته شود: نظربه این که شاه املاکی را از مردم قهراً غصب کرده بود و الزاماً سند مالکیت هایی صادر کرده بود... این اسناد بلا اثر و ملغی واز درجه اعتبار ساقط است.»
یکی دیگراز نمایندگان به نام طباطبائی درباره تخلفات و تقلبات عمال رضا شاه در صدور اسناد مالکیت به نام او، در دو دوره، قبل ازعملیات ثبتی و پس از خاتمه عملیات ثبتی درکشور، در مورد دورۀ اول اظهار داشت:
« بنده درهمین جا باید توجه مدعی‌العموم و دادستان را متوجه کنم که اصلاً برخلاف قانون عمل شده‌است. در قانون مصرح است که اگر شما یک ملکی را بخواهید سند مالکیت صادر کنید، همان طورکه ثبت لازم است، تشریف می‌برید به اداره ثبت، تقاضای ثبت می‌‌‌کنید، تقاضای شما را می‌گیرند و یک پرونده برایش تشکیل می‌دهند. مطابق قانون این اعلان و آگهی‌ها باید درمجله رسمی وزارت دادگستری و دریکی از روزنامه‌ها منتشرشود. عرض کردم اولی یک نوبت برای تحدید حدود و دومی سه نوبت باید منتشر شود. این عملی است که اداره ثبت کرده، پرونده هایش هم موجوداست. عرض کردم اداره دادستانی و مدعی‌العموم باید بروند و وارد شوند و ببینند چه کیفیتی در این مملکت جریان داشته است. این املاک جریانش درهیچ روزنامه‌ای اعلان نشده و در حدود ثبت عمومی برای این املاک منتشر نشده . اگر شده، آقای وزیر دادگستری معین کنند کجا شده؟ و اما آمدیم به مجله، در مجله هم که بخواهند انتشار بدهند، مجله هم در مرکز مملکت منتشر شده و در مجله هم همچو چیزی نیست. اما در دوسیه، برای این که یک ظاهر سازی شده باشد، آمده‌اند و فورمول عجیبی درست کرده‌اند و آن این است که در مقابل مجله رسمی وزارت دادگستری، در بابل، یک شعبه مجله رسمی وزارت دادگستری درست کرده‌اند و یک مجله هم آنجا منتشر می‌کردند {و در آن درج می‌کردند} و متأسفانه این عمل چندین سال جریان داشته است، املاک مردم را گرفتند...»(25)
لایحه املاک واگذاری دراسفند ماه 1320 برای شور دوم در مجلس مطرح ( 26) و پس از اصلاحاتی در تاریخ 12خرداد1321 در بیست و هشت ماده به تصویب رسید. پس از تصویب قانون فوق بخشی ازاملاک متصرفی پس ازمدتها دوندگی وراث به آنان واگذارشد و بخش اعظم املاک متصرفی نیز در اختیار دربار محمد رضا شاه قرار گرفت و وراث و صاحبان املاک از دوندگی و تظلم خود طرفی نبستند. در ذیل برای هر یک از موارد مذکور سندی ارائه می‌گردد.

* عریضۀ محمد بدر به محمد رضا پهلوی و جواب دربار:
به شرف عرض خاکپای اعلیحضرت همایون شاهنشاهی می‌رساند:
به طوری که خاطر مبارک بندگان اعلیحضرت همایونی مستحضرمی‌باشند، طبق تصمیم اعلیحضرت فقید مقرر شده بود نسبت به اشخاصی که املاک و یا علاقجات [ کذا] آنها در زمان حیات شاهنشاه فقید معاملاتی صورت گرفته در صورت اقتضا عین آنها مسترد یا معاوضه و در غیر این صورت به ترتیبی جبران غبن آنها به عمل آید . فدوی محمد بدر که دارای یک سهم از شش سهم عمارت و باغات متعلق به مرحوم ابوی احمد بدر[ نصیرالدلۀ سابق ] در سعدآباد شمیران بودم برای امتثال امر مطاع اعلیحضرت فقید سهمیۀ خود را از باغات مزبور جزو سایر ورثه به ترتیبی که امر صادر شده بود واگذار نموده بعداً در موقع مقررعرضحالی به کمیسیون منعقد در وزارت دارایی تسلیم [ کردم ] ولی کمیسیون مزبور به عنوان این که عمارت و باغات مزبور جزو قصور سلطنتی در سعد آباد درآمده و در تحت تصرف و اختیار وزارت دارایی است، حق فدوی را نداد. استدعای عاجزانه نماید که راضی به این بی‌عدالتی نشده به هر طور که رأی مبارک اقتضا فرماید نسبت به سهمیۀ فدوی امر و مقرر فرمایید جبرانی به عمل آمده تا بتواند با عطیۀ ملوکانه ازعهدۀ هزینۀ معالجه خود برآمده وطبق تشخیص پزشکان شاید در خارج از کشور موفق به بهبودی این مرض گردیده و به دعاگویی ذات اقدس شاهنشاهی اشتغال ورزد. جان نثار 18/ 2. 31.

جواب دربار به محمد بدر
نشان تاج
در بار شاهنشاهی
شماره 1056
تاریخ 23 / 2/ 1331
پیوست
آقای محمد بدر
در پاسخ عریضۀ تقدیمی به پیشگاه ملوکانه اشعار می‌دارد:
به طور کلی قصور سلطنتی از قانون املاک واگذاری مستثنی است و مشمول مقررات قانون مزبور نیست. به‌علاوه با صدور سند مالکیت کاخ سعدآباد ومتعلقات آن به نام مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی هیچگونه دعوایی نسبت به آن با فرض دادن عرض حال تأثیر قانونی ندارد. بنا به مراتب و با فقد وسایل، دربار شاهنشاهی از ابراز کمک و مساعدت مالی نسبت به شما معذور است.
از طرف وزیر درابر شاهنشاهی
در پایان این مقدمه و قبل از شرح تفصیلی سیاهه اموال و دارایی‌های رضا شاه موجود در مؤسسۀ پژوهش ومطالعات فرهنگی لازم به ذکراست: با توجه به اسناد ارائه شده در این نوشته و سایرنوشته‌های مشابه، رضا شاه به همان اندازه که از الگوی« سلطان» آرمانی تصویر شده در «نصیحة الملوک»‌ها و«اندرزنامه»‌های ادبیات اسلامی به دور بود، به همان نسبت از الگوی باستانی« شاه نمونۀ ایرانی» مطرح درادبیات باستانی و پند نامه و اندرزنامه‌های مربوط به دوران و موجود در قرون اولیۀ اسلامی، نیز فاصله داشت.
سخن آرتور کریستنسندر معرفی رضا شاه به عنوان مصداق بارز« شاه نمونه ایرانی » در کتاب« کارنامه شاهان در روایت ایران باستان » را جزبه عدم اطلاع و نآگاهی او از واقع امر یا پوشاندن لباس حق بر باطل که هیچ کدام درشأن یک عالم نمی‌باشد، نمی‌توان تعبیر کرد. در اینجا دامنه سخن را فراکشیده وخوانندگان را به شرح تفصیل سیاهه مذکوردر فوق حوالت می‌دهیم.

ا- گستردگی مکانی:
به لحاظ پهنه مکانی افزون بر تهران و حومه و شهرهای اطراف آن همچون ورامین و دماوند و استان‌های مازندران و گیلان باید بخشهایی از غرب و شمال شرقی کشور را نیز جزو منطقۀ تحت تملک رضا شاه دانست.
در زیربه ترتیب حروف الفبایی اسامی مکانهایی را که او در آن مناطق صاحب دارایی بوده‌است فهرست می‌‌شود:

2 – تنوع و گستره منابع مالی رضا شاه
این بخش نیز با اسناد فراهم آمده در12 جزوه دان موجود در گنجینۀ مؤسسه به شرح ذیل فهرست شده‌است:
1- عوائد حاصله از ماشین خانه پنبه پاک کنی کیا کلا
2 - عوائد حاصله از املاک ورامین
3 - عوائد حاصله از دماوند
4 – عوائد حاصله از کجور و کلارستاق
5 - عوائد حاصله از زنجان
6 - عوائد حاصله از املاک : ( گندم ، غله ، اجناس ، جو ، حبوبات ، نخود سفید ، توتون و...)
7 - عوائد حاصله از مازندران
8 - عوائد حاصله از تنکابن ( توتون ، برنج و روغن)
9 - عوائد حاصله از ورامین ( کاه ، پنبه )
10 - عوائد حاصله از چوب و تیرهای چوبی رودهن
11 - عوائد حاصله از سرشاخه‌های درختان بید دماوند
12 - عوائد حاصله عوائد حاصله از مراتع بند شاه (= بندرترکمن)
13 - عوائد حاصله از ارزن کجور و کلارستاق
14 -عوائد حاصله از مال الاجاره مستغلات شاهی ( = قائم شهر)
15 - عوائد حاصله از تهران
16 - عوائد حاصله از فروش آب قنوات اختصاصی تهران
17 - عوائد حاصله از برق تهران
18 - عوائد حاصله از مالیات حقوق مستخدمین و شهریه ها
19 - عوائد حاصله از حق الارض در شهرهای مختلف
20 - عوائد حاصله از فروش پیله کرم ابریشم
21 - عوائد حاصله از حق مالکانه چوب گردو و تخته مقطوعه از جنگلهای شیرگاه
22 - عوائد حاصله از تراورس مقطوعه از جنگل نکاه
23 - عوائد حاصله از فروش چای از محصول تنکابن
24 - عوائد حاصله از اغنام و احشام
25 -عوائد حاصله از اجاره باغات انگور میمون دره و کینه ورس
26 - عوائد حاصله از تریاک املاک فریمان
27 - عوائد حاصله از سنگ معدن تاشلک
28 - عوائد حاصله از صیفی املاک غرب
29 - عوائد حاصله از یونجه
30 - عوائد حاصله از تخم بید
31 - عوائد حاصله از عشریه آجر و اهک
32 - عوائد حاصله از فروش سنگ و شن و هیزم
33 - عوائد حاصله از کوره زغال در املاک کجور
34 - عوائد حاصله از میرابی قراء املاک اشرف
35 - عوائد حاصله از فروش شالی
36 - عوائد حاصله از چغندر کاری در املاک مازندران
37 - عوائد حاصله از اجاره باغ
38 - عوائد حاصله از فروش ماش و لوبیا
39- عوائد حاصله از فروش ذغال سنگ
40- عوائد حاصله از مهمانخانه های چالوس ، رامسر، گچسرو..
41 - عوائد حاصله از فروش ذغال سنگ
42 - عوائد حاصله ازفاضل آب قصر سعد آباد
43 – عوائد حاصله از چوبهای انجیری و توسکا
44 - عوائد حاصله ازهیزم جنگلها
45 - عوائد حاصله از محصولات کارخانه شاهی (حوله صورت، پارچه پانسمان، پارچه فانتزی، کتان، پارچه قدیفه عریض، متقال، نخ باطله، نخهای الوان، مچ پیچ، پارچه برزنت چادری، دیاکتال نمره های مختلف، رومیزی، پارچه پشه بندی، پیراهنی، کشور)
46 - عوائد حاصله از املاک فریمان
47 – عوائد حاصله از بهشهر( اجاره آسیاب ، اجاره باغات انار و مرکبات و اجاره انهارماهی گیری)
48 - عوائد حاصله از باغات انگور، سیاه دهن
49 - عوائد حاصله از حق الشرب سربازخانه
50 - عوائد حاصله از فروش اجناس و محصولات املاک بجنورد
51 - عوائد حاصله از درآمد کوره آجر پزی گرگان
52 - عوائد حاصله از معدن نمک بجنورد
53 - عوائد حاصله از متفرقه
54 - عوائد حاصله از کتیرا( بجنورد)
55 - عوائد حاصله از آسیاب ( بجنورد)
56 - عوائد حاصله از حریربافی چالوس
57 - عوائد حاصله از املاک گیلان
58 – عوائد حاصله از کارخانه های برنج پاک کنی گرگان، اشرف، نگاء، آمل، محمود آباد، بندرگز، شهسوار
59 – عوائد حاصله از حمام دریایی بابلسر
60 – عوائد حاصله از فروش آب معدنی آبعلی
61 – عوائد حاصله از کنجد ، سیب زمینی ، پیاز و باقلای املاک گرگان
62 – عوائد حاصله از صیفی املاک بجنورد
63 - عوائد حاصله از ماشین خانه های پنبه مازندران
64 - عوائد حاصله از آبدَ نگ های برنج پاک کنی مازندران
65 - عوائد حاصله از درآمد رودخانه ها
66 - عوائد حاصله از درآمد کوره های آجری و آهگی و سفالی
67 - عوائد حاصله از فروش گردو
68 - عوائد حاصله از درآمد صید خوک
69 - عوائد حاصله از فروش ساختمان
70 - عوائد حاصله از حریر بافی نوشهر
71 - عوائد حاصله از درآمد حاصل از بابت صرفه جویی در حریر بافی نوشهر
72 - عوائد حاصله از درآمد حاصل از بابت جریمه کارگران
73 - عوائد حاصله ازفروش محصولات کارخانه چیت سازی ( چیت شماره های مختلف ، چلوارو..)
74 - عوائد حاصله از درآمد حاصل از خاکبرداری فرح آباد
75 - عوائد حاصله از خرید و فروش کتیرای سهم رعایای بجنورد
76 - عوائد حاصله از جرایم دریافتی از کارگران و کارمندان کارخانه حریربافی
77 - عوائد حاصله از کارخانه های برنج پاکنی نکا، بندرگز، گرگان، شهسوار، اشرف، آمل، محمودآباد
78 - عوائد حاصله از فروش مصالح عمارت قدیم دربارهای قاجاری( درب و پنجره، چوب و سنگ)
79 – عوائد حاصله از لاستیک های کهنه گاراژ
80 – عوائد حاصله از مال الاجاره باغ اختصاصی حصار بوعلی نیاوران
81 – عوائد حاصله از فروش نیشکر مازندران
82 – عوائد حاصله از مرکبات تنکابن
83 – عوائد حاصله از درآمد یخچال فرح آباد
84 – عوائد حاصله از فروش سبزیجات
85 – عوائد حاصله از زمین که جزو خیابان شده است.
86 – عوائد حاصله از پولهای مأخوذه از افراد ازجمله نوری علاء و عوامل او، و کشور یاد توسط سرلشگر بوذرجمهری، ارسالی توسط شهربانی رشت
87 – عوائد حاصله از فروش اسب به اداره اصلاح نژاد اسب
88 – عوائد حاصله از حق المرتع
89 – عوائد حاصله از بهره مالکانه آهک پخته شده در املاک گچسر
90 – عوائد حاصله از مالکانه ذغال سنگ صادره از معادن گاجره و نساء واقعه در گچسر
91 – عوائد حاصله از مال الاجاره آسیاب
92 – عوائد حاصله ازدرآمد کارخانه گونی بافی شاهی
93 – عوائد حاصله از فروش چوب و تخته و آهن سیاه مستعمل و اثاثیه اسقاط
94 – عوائد حاصله از محصولات حریرهای نوشهر
95 – عوائد حاصله از واگذاری موقتی اراضی به ادارات دولتی
96 – عوائد حاصله از فروش سنگ و خاک سنگ تراورتین
97 – عوائد حاصله از بابت مال الاجاره آغل گوسفندان
98 – عوائدحاصله از فروش بهدانۀ جنگلهای اختصاصی مازندران
99 – عوائد حاصله از خشک کردن شالی در برنج پاک کنی های شهسوار، نکا و گرگان
100– عوائد حاصله از مال الاجاره انبارعلیق اسب به اداره اصلاح نژاد و پرورش اسب
101 – عوائد حاصله از بابت وجه مأخوذه از اسدالله نصیری
102- عوائد حاصله از فروش خانه غلامعلی آشوری در برابر بدهی نامبرده
103 – عوائد حاصله از اثاثیه نوری علاء
104 – عوائد حاصله از وجه مأخوذه از نصیری ارسالی توسط سرلشگر بوذرجمهوری اینک پس از ذکرمحورها و ویژگی های اموال رضا شاه به بیان مشخصات شکلی و صوری و تعداد اسناد مذکور به شرح سال به سال اسناد مذکور می‌پردازیم.

1303 و اوایل 1304
اسناد سال 1303سیچقان ئیل دردو پرونده به شرح زیر است:
1- عنوان پرونده عبارت است: « صورت محاسبه پنج برجه ازاول حمل [= فروردین] هذه السنه سیچقان ئیل»؛ نام « حمدالله بیک» از پیشکاران رضا خان نیز مندرج است.
در صفحه 2 ، صورت ریزحواله های ریزحواله های پرداخته شده دربرج حمل و ثور[= فروردین و اردیبهشت] به 39 نفر از جمله چند روز نامه نگاربه علاوه تتمه حساب سابق که مجموعاً مبلغ 6320 تومان است درج شده است.
درمقابل صفحه فوق، صورت ریز مخارج دوبرج حمل و ثور با نمره ترتیب از41 تا 65 شامل مخارجات وحوالجات به مبلغ 6883 تومان آمده است.
در صفحه فوق، صورت ریز حوالجات پرداخت شده در برج جوزا [ = خرداد] از ردیف 65 تا 98 از جمله به گروهی از روزنامه نگاران به مبلغ 7870 تومان ذکر شده است.
در صفحه 4، صورت ریز مخارجات در برج مذکور از ردیف 99 تا 123 شامل : مخارج 383 تومان وجمع حوالجات7870 تومان که مجموع آن 8253 تومان و با در نظر گرفتن جمع مخارجات و حوالجات بروج قبل ( 6883 تومان ) ، رقم 15136 تومان را به دست می‌دهد.
درصفحه 5، صورت ریز حوالجات پرداخت شده در برج سرطان[= تیر] با نمره ترتیب 124 تا 156 از جمله به روزنامه نگاران به مبلغ 3230 تومان ضبط است.
در صفحه 6 ؛ صورت ریز مخارجات پرداخت شده در همان برج با نمره ترتیب 157 تا 180 به مبلغ 393 تومان و با احتساب حوالجات آن برج 3623 تومان و به علاوه حوالجات و مخارج بروج قبل تا پایان تیر 1303 به مبلغ 18759 تومان بالغ شده است.
ارقام مذکور در صفحه 7 مخارج و حوالجات مرداد را با نمره ترتیب 181 تا 222 مبلغ 2043 تومان و با احتساب بروج گذشته رقم 20802 تومان را نشان می‌دهد.
مقابل صفحه 7 ؛ مجدداً جمع کل مخارج از اول فروردین تا پایان تیر که در فوق گدشت ضبط و سپس جمع کل وجوه دریافتی را 000/ 20 تومان و طلب باقی را 802 تومان ثبت کرده است.
در صورت نمره 2 با عنوان « صورت محاسبه دو برجه سنبله [ = شهریور ] و میزان [= مهر] حمدالله بیک » چنین آمده است:
صورت مخارج برج سنبله و تتمه اسد 1303 در 57 ردیف 21552 قران
صورت مخاج برج میزان 1303 در 50 ردیف 19175 قران
سند؛ ریز صورت عایدات بروج مذکور را فاقد است و دوقسمت بعدی باعنوان « صورت مخارجات تقدیمی محاسبه[ از اول فروردین ] تا آخر برج جدی [ = دی ] هذه السنه سیچقان ئیل 1303 به تاریخ 7 برج دلو [ = بهمن ] 1303» چنین آمده است:
صورت ریزمخارج و حوالجات ازجمله خرید املاک پرداخت به افراد و خرید کالا و ...در

ثبت شده است.
مطالب مذکور در فوق در شکل عددی به شرح زیر است:

صورت تفکیکی مخارج و عایدات برجهای آبان و آذر و دی موجود نیست، اما طبق محاسبه انجام شده در تاریخ 7 برج بهمن همین سال جمع کل مخارج و عایدات تا پایان دی به شرح زیر است :

لازم به ذکراست طبق صورت های موجود مخارج شامل اقلام پرداختی به روزنامه نگاران ، نمایندگان مجلس، روضه خان، فقیرو... و خرید اجناس خوراکی و بهداشتی و پوشاکی و مشروبات الکلی و حقوق خدمه و رفت و آمد با درشکه و پرداخت وجه به طبیب و خرید تخم چمن و پرداخت انعام به افراد مختلف و خرید زمین، باغ وباغچه و وسائل تزئینی مثل بلورجات و میزخاتم کاری و قالی است وعایدات شامل دریافت های حاصل از خزانه داری، فروش یک دستگاه اتومبیل فیات، از حمدالله، از بابت فروش املاک رودهن؛ از کمپانی خوشتاریا، عایدات املاک، مال الاجاره، مستغلات شهری، دریافتی از رضا قلی خان[ لرستان] وآقا محمد جواد، فروش آب به بلدیه تهران و... می‌‌شود.