برگی از تاریخ مشروطۀ ایران
قرارداد ۱۹۰۷ م (۱۲۸۶ ش ) و نتایج ویرانگر آن
|
« فراموش نکنید که ما سرور
بلا رقیب شمال ایران هستیم. »
تلگراف « نیکلای دوم » تزار روسیه به « نراتف» کفیل وزارت امور خارجه پس از امضاء قرارداد ۱۹۰۷.
برگی از تاریخ مشروطۀ ایران
قرارداد ۱۹۰۷ م (۱۲۸۶ ش ) و نتایج ویرانگر آن
یکی از پژوهش های رایج پژوهشگران تاریخ مشروطیت ایران، در مورد این پرسش دور می‌زند که علل عدم موفقیت مشروطیت کشور ما چه عواملی بوده است. در این باره کتاب ها و مقاله ها و سخنرانی های فراوانی در ده ها سال گذشته انجام شده است. با این همه هنوز « حکایت همچنان باقی است»! از همان روز پیروزی انقلاب مشروطیت، مشکلات فراوان داخلی و خارجی پدیدار گردید که هر کدام از آن ها در حد خود در ضعف و شکست مشروطیت دخالت داشتند.
یکی از موارد مهمی که در شکست مشروطیت کشور ما اثر ویرانگر داشت، قرارداد ۱۹۰۷ بین دو کشور انگلیس و روسیه بود.
در تاریخ ( ۳۱ اوت ۱۹۰۷ / ۹ شهریور ۱۲۸۶ )[۱] دو کشور روسیه و انگلستان - بدون اعتنا و اطلاع حکومت ایران – قراردادی در سن پترزبورگ امضاء نمودند که بر اساس آن، کشور ما را به دو منطقۀ نفوذی در بین خود تقسیم کردند[۲]. از آن تاریخ به بعد، دو کشور مذکور، ایران را همانند ملک طلق خویش انگاشته و از هرگونه مداخله در امورِ آن ( بدون توجه به منافع کشور ایران ) خود داری نمی کردند. در این میان، اگرچه مأموران سیاسی انگلستان با سیاست و احتیاط بیشتر جای پای خویش را در منطقۀ زیر نفوذشان در جنوب کشور محکم تر می ساختند، لیکن دولت روسیه سرزمین شمالی و شمال غرب ایران را علنآ جزو مایملک خویش پنداشته و با اشغال نظامی منطقه، از هرگونه سوء استفاده و اِعمال توحش و آدم کشی خودداری نمی کرد. محمدجواد شیخ الاسلامی[۳] در تفسیر وضع اسف بار ایرانِ آن روز در مورد مداخلات سران روسیه و جنایات نظامی آن کشور در مملکت ما می نویسد:
«...در تمام این مدت که سیاست بنیادی روس ها در منطقۀ نفوذشان در حال اجرا بود، مقررات و قوانین رسمی کشور آشکارا زیر پا گذاشته می شد... سازمان هائی که ظاهرآ وابسته به حکومت مرکزی (ایران) بودند، به تبعیت از شیوۀ روس ها، وجود دولت را عملآ نادیده می گرفتند و وظایف خود را طوری انجام می دادند که گوئی دولتی وجود ندارد و فرمانروایان حقیقی کشور، کنسول های روس و انگلیس هستند نه حکام ایرانی. هیچ حاکمی، هیچ استانداری، بی جلب رضایت روس ها نمی توانست قدم به حوزۀ مأموریت خود در منطقۀ نفوذ روس بگذارد. حتی لشگر قزاق ایران که حقوق و مواجب ماهیانۀ خود رااز خزانۀ دولت (ایران) می گرفت و حقآ می بایست از قوانین دولت مرکزی اطاعت کند... هیچ کدام از احکام و اوامر دولت را تا موقعی که فرماندۀ روسی این لشکر ( پرنس وادبولسکی )[۴] با آن موافق نبود، اجرا نمی کرد....» [۵]
مهدی ملکزاده نیز ( که تاریخ مشروطیت ایران را نوشته و علاوه بر آن در این دوره زندگی کرده و فعالیت سیاسی و مبارزاتی داشته و به خاطر تألیف کتابش مسائل روز را با دقت ملاحظه می کرده است )، در بارۀ نفوذ فوق العادۀ دو کشور روس و انگلیس در این سال ها می نویسد:
« اطاق انتظار سفیر و کاردار روس همه روزه از متملقین و رجال پست فطرت که فقط طالب رسیدن به مقام بودند، پر بود و کارهای مهم کشوری بدون تصویب سفیر روس و سفیر انگلیس مخصوصآ در دو منطقۀ نفوذ به کسی داده نمی شد و غیر ممکن بود که مردی که مورد اعتماد آن ها نباشد به مقام وزارت یا حکومت برسد.»[۶]
این امر موجب شده بود که مأموران سیاسی بریتانیا، هر آنگاه که با مسئلۀ مهمی مربوط به اتباع و یا مصالح کشورشان در مناطق شمالی ایران روبرو می شدند، به جای این که حل مشکل را از مقامات ایرانی درخواست نمایند، مستقیمآ به مقامات مؤثّر روسی در تهران و یا لندن مراجعه می کردند[۷]. سران روسیّه، این مداخلۀ سیاسی – نظامی را تا آنجا جزو حقوق خویش می شمردند که تزار روسیّه در قسمتی از جوابِ نامه اش به وزیر امور خارجۀ خود نوشته بود : « فراموش نکنید که ما سرور بلارقیب شمال ایران هستیم »[۸].
در آن تاریخ مملکت ما در نهایت ضعف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی به سر می برد. از دید نظامی، کشوراز کوچکترین توان دفاعی عاجز بود. این همه بدبختی نتیجۀ حماقت و خوشگذرانی و خواب ناز قرون و اعصار گذشتۀ حکومتگران کشور (به ویژه دوران قاجار) بود. و به همین دلیل، کشورهای انگلستان و روسیه در آن تاریخ (هر کدام در منطقۀ نفوذی خویش ) مملکت ما را جزو اقمار بی مقدار خویشتن می پنداشتند و به ویژه فرمانروایان روسیۀ تزاری، به خودشان اجازه می دادند که در کلیۀ امور کشور ما مداخله کنند که هیچ! بلکه از زد و بند وکشت و کشتار و تحقیر مردم ما به بهانه های متعدد خودداری نمی کردند. اینک برای روشن شدن میزان سوء استفاده ها و مداخلات و ستمگری های این کشور در امور مملکت ما در آن زمان، به چند رویداد تاریخی آن دوره می پردازیم.
کشتار مردم روستاهای مرزی آذربایجان بوسیلۀ مرزداران روسیه
- داستان دلخراش بیله سوار:
هنوز شش ماهی از قرار داد ۱۰۷ نمی گذشت که ساکنان تعدادی از روستا های مرزی آذربایجان، مورد تجاوز و قتل عام وحشیانۀ مرزداران روسیه قرار گرفتند. عجبا که علیرغم کشت و کشتار وحشتناکی که از مردم ما به عمل آمد، در کشور ما آب از آب تکان نخورد. در آن تاریخ، در طول و عرض مملکت پهناور ایران کسی پیدا نشد که از خونِ به ناحق ریخته شدۀ این هموطنان فراموش شده و دورافتاده، سخنی به میان آورد. گوئی اتفاقی روی نداده است! حکومت نحیف و رنجور ایران نیز حتی قدرتِ اعتراضِ خشک و خالیِ دیپلوماتیک را به زمامداران روسی در خود ندید. این داستان که ابتدا در روستای مرزی « بیله سوار » روی داد از این قرار بود[۹]:
در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۲۸۷ / ۹ آوریل ۱۹۰۸، یکی از مرزبانان روسی به نام « کاپیتان دویقلاذ وف » به جستجوی اسبش که به گمان وی به خاک ایران گریخته بود، بدون اطلاع و اجازۀ مرزبانان ایرانی، به همراهی شش سوار دیگر از مرز گذشته تا نیم مایل در خاک ایران پیشروی کرد. دو نفر از اهالی ایل « قوجه بیگلو » در آن نزدیکی اسب می چرانیدند. دویقلاذوف به گمان اینکه اسب گریختۀ او به اسب های اینان پیوسته است، به ایشان نزدیک شده و بی مقدمه دو تن از آنان را هدف تیر قرار داد و کشت. به دنبال چنین قتل ناجوانمردانه ای، گروهی از مردان روستای بیله سوار، به خونخواهی کسان خویش شتافتند. و در درگیری که روی داد، کاپیتن روسی با دوتن از همراهانش کشته شدند. بقیۀ سربازان روسی خود را به پاسگاه روسیه رسانیدند و مرزبانان روسی را از واقعه آگاه ساختند. پاسداران روسی برای انتقام گیری، از مرز گذشته و به روستای بیله سوار تاخته و دست به کشتار زدند. سی و هفت تن از اهالی ده را کشتند، گمرک خانۀ ایران را با یک صد و سی و پنج خانه، نفت ریخته و آتش زدند. سراسر ده را تاراج کردند. چهار روز پس از آن رویداد، سپاهیان روسی بار دیگر به خاک ایران تاختند و در ده « زرگر »، هفده تن دیگر را کشتند و دویست و هفتاد خانه را آتش زدند وسراسر ده را تاراج کردند. سپس به ده «شیرین سو» که گذرگاه شاهسون هاست، حمله کردند بیست تن را نیز در آن جا کشتار کردند. سه روز دیگر به ده « جواد کندی » ریختند و پس از تاراج و کشتار، هفتاد و پنج خانه را آتش زدند. کسروی ادامه می دهد: « ننگ آور تر آن بود که روسیان کشته شدن سه نفر مأمور خود را بهانه گرفته، به دولت ایران فشار می آوردند... و با ارعاب و تهدید دستگیری و تحویل دادن عاملان قتل و پرداختن بیست هزار منات به عنوان خونبها را از والی آذربایجان درخواست می کردند...»[۱۰]
۲- میهمانان صاحب خانه کُش!
پس از بمباران مجلس به وسیلۀ محمدعلی شاه در روز سه شنبه ۲ تیرماه ۱۲۸۷، مردم تبریز تفنگ به دوش گرفتند و برای باز گردانیدن مشروطیت، به مصاف قوای کودتاگر پادشاه رفتند. این جنگ ها پس از یازده ماه درگیری و پیروزی های پی‌درپی تبریزیان، در روز ۵اردیبهشت ۱۲۸۸ به دنبال ورود سربازان روسی به حومۀ تبریز (به بهانۀ باز کردن راه آذوقه) به پایان رسید. نظامیان روسی ابتدا در بیرون شهر تبریز – در آن سوی آجی چای – لشکرگاه ساختند و در مقابل اظهار نگرانی و اعتراض والی شهر، فرماندهانِ نظامیانِ اشغالگر به وسیلۀ کنسول تبریز به سران شهر پیغام فرستادند که ورود نظامیان روسی به داخل ایران هرگز در هدف اشغال نظامی ایران نیست و آنان قصد ورود به داخل تبریز را ندارند. بلکه آنان پس از وارد کردن مقدار کافی آذوقه به شهر تبریز، به داخل کشور خویش باز خواهند گشت. لیکن از آن‌جائی که قول و قرار تجاوزگر هرگز اعتبار ندارد، چند روز بعد به بهانه های مختلف لشگر به داخل شهر آوردند و سکونت دادند. از این تاریخ اذیت و آزار مردم تبریز به وسیلۀ سربازان اشغالگر شروع شد. کسروی در مورد یکی از وقایعی که در روزهای اول اشغال شهر اتفاق افتاد، چنین می گوید:
«... روز نوزدهم اردیبهشت چنین گفتند که سالداتی بر پشت بام کشیک می کشیده و ناگهان یک گلولۀ هوائی به او رسیده و بازویش را زخمی نموده و سالدات ها این را دستاویز گرفته از پشت بام به هر سوی شهر شلیک آغاز نمودند. چنانکه یکی از آن گلوله ها در گورستان گجیل حاجی محمد صادق نامی را به خاک انداخت و سراسر شهر پر از بیم گردیده مردم در کار خود فرو ماندند. با آن‌که دانسته نبود گلولۀ هوائی از کجا آمده و که ( چه کسی ) آن را انداخته و چه بسا خود سالدات ها آن را انداخته بودند و به هر حال زیان آن بیش از زخمی شدن بازوی یک سالداتی نبود و به کیفرِ آن، سالدات ها یک مرد بی گناهی را به خاک انداخته و سراسر شهر را پر از بیم ساخته بودند. با این‌همه جنرال اسنارسکی ( فرمانده نیروهای اشغالی) آن را بهانه گرفته از تبریزیان ده هزار تومان خواست که چهل و هشت ساعته بپردازند و در این باره تندی و درشتی از اندازه گذرانیده و نایب الایاله ناگزیر شده سه هزار تومان از مردم گرد آورده پیش از آن‌که چهل و هشت ساعت به پایان رسد برای جنرال روسی فرستاد. »[۱۱]
کسروی ادامه می دهد که:
« این نخستین درشتی و دژخوئی بود که از میهمانان سرزد و جای افسوس است که یک رشته دژخوئی های دیگر پشت سرِ خود داشت.»
به گمان ما قوای روس پس از ورود به تبریز، بدین وسیله می خواسته است زهر چشمی از مردم شهر بگیرد و به آنان بفهمانند که اگر جسارتی برعلیه نیروهای شان از سوی مردم تبریز به عمل آید، عکس العمل سختی در انتظار آنان خواهد بود.
۳ - قتل صنیع الدوله
سخن این‌جاست که مداخلات بی جای دولت روسیه مختص منطقۀ آذربایجان نبود. بلکه در سراسر کشور ایران، هرکجا که فرصت داشتند، مردم کشور ما را به تباهی و تحقیر می کشانیدند.
در تاریخ ۲۱ بهمن ۱۲۸۹ شمسی، ( دوسالی پس از تجاوز به تبریز) یک‌نفر ارمنی به نام «ایوان» به همراهی یک ارمنی دیگر که هردو از تابعین روسیه بودند[۱۲]، مرتضی قلیخان صنیع الدوله – اولین رئیس مجلس شورای ملی و یکی از شریف ترین رجال کشور ما - را در روز روشن و در خیابان، به قتل رسانیدند. قاتلین چهار تن از پاسبانان را نیز که برای دستگیری آنان از راه رسیده بودند، مجروح ساختند (به طوری که چند روز دیگر تعدادی از آنان نیز مردند). مأمورین ایرانی پس از دستگیری آن دو تن، چون معلوم شد که تابعیت کشور روسیه را دارند، آن دو را ( بر اساس فصل دهم قرارداد ترکمن چای)[۱۳] به سفارتخانۀ آن کشور تحویل دادند. اگرچه قاتلین در وزارت خارجه با حضور نمایندۀ روس مورد بازجوئی قرار گرفتند، ولی برای محاکمه، آنان را به قفقاز فرستادند و دولت ایران را هرگز در جریان ادامۀ محاکمه قرار ندادند[۱۴].
۴ - تجاوز به دربار احمد شاه
چند سالی بعد، این بار نمایندگان سیاسی کشورهای درگیر جنگ اول، پادشاه مملکت ما (احمد شاه) را در قصر خویش به خواری و حقارت کشانیدند. بدین شرح که:
در بحبوحۀ جنگ جهانی اول، نمایندگان دو کشور روس و انگلیس (متفقین) با سفرای دو کشور آلمان و عثمانی ( متحدین ) - علیرغم بی طرفی ایران - در داخل کشور ما به رقابت پرداخته بودند. روس ها به لحاظ اینکه در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۲۹۴ پانصد سالدات جدید از طریق انزلی وارد کشور ما کرده بودند[۱۵]، لذا به پشتگرمی آنان از موضع قدرت با سفرای متحدین برخورد می کردند.
نمایندگان سیاسی روس و انگلیس معتقد بودند که وزرای مختار آلمان و اتریش هنگام بازگشت از مرخصی تابستانی خودشان، دویست چمدان پر از اسلحۀ مواد تخریبی وارد کشور ایران کرده اند و لذا بازرسی چمدان های آنان را از دولت ایران خواستار شدند. امّا مشیرالدوله (نخست وزیر) به دلیل این که این عمل به علت مصؤنیتِ سیاسیِ آن دو وزیر مختار، با آئین نامه های بین المللی مغایر است، از انجام درخواست های آن دو خودداری کرد:
«...یک هفته بعد، نمایندگان سیاسی این دو دولت ... بدون گرفتن وقت قبلی، نزد احمد شاه رفتند و با جبر و فشار و تهدید موافقت او را نسبت به عزل مشیرالدوله (رئیس دولت) و انتصاب سعدالدوله به جای وی، بستن مجلس، توقیف جراید، اخراج افسران سوئدی، و طرد دیپلمات های آلمان و عثمانی از ایران جلب کردند... »[۱۶]
جالب توجه است اگر بگوئیم که دیپلومات های آلمانی و عثمانی نیز به نوبت خود برای خنثی کردن دستورات شاه، شبانه و به زور وارد قصر شاه شده و دستورات صادره را از وی بازپس گرفتند. احمدعلی سپهر (مورّخ الدوله) در قسمتی از خاطراتش می نویسد:
« ...دیپلومات های آلمانی و عثمانی در حدود نصف شب به قصر فرح آباد رسیدند و موثّق الدوله (وزیر دربار) از صدای هیاهو و قیل و قال آن ها سراسیمه از خواب پرید و با زیرشلواری و پای بی جوراب (آن دو) را به حضور پذیرفت. و در مقابل اصرار آنها مجبور شد برود و شاه را از خواب بیدار کند. نمایندگان سیاسی دول متحده تا ساعت سه و نیم بعد از نصف شب در حضور شاه بودند و بالاخره موفق شدند نقشۀ کودتای متفقین را نقش بر آب کنند... »[۱۷]
بیان این وقایع خواننده را متوجه می سازد که تا چه اندازه کشور ایران در این سال ها بدبخت و زبون و بیچاره بوده است و کشور ما هر سال بیشتر از پیش در مسیر زوال و اضمحلال سقوط می کرد. از سال برقراری مشروطه ( ۱۲۸۵ ) تا سال ۱۳۰۰ه- ش، پانزده سال طول کشید و در طول این مدت در کشور ایران سی دولت عوض شد[۱۸] و هیچکدام از رجال و دولتمردان ایرانی توان رهائی مملکت ما را از این رسوائی عظیم نداشتند. در مدت همین پانزده سال، مجلس شورای ملی فقط به مدت چهار سال و هفت ماه دایر بود. روشن است که در سال های تعطیلی مجلس، نه مشروطیتی برقرار بود[۱۹]، نه دموکراسی در کار بود[۲۰]، مردم نه آزادی داشتند، نه دموکراسی در کشور حکمفرما بود، نه پولی داشتند، نه بهداشتی داشتند و... قحطی ها هرچند سال یک بار مردم را کشتار می کردند و به دنبال آن، بیماری های وبا و طاعون، کشت و کشتار قحطی را تکمیل می ساختند.
مشکلات و بدبختی ها و تحقیر مردم کشور ما در این سال ها، با این چند صفحه قابل بررسی نیست و ده ها جلد کتاب و صدها مقاله در مدت بیش از صد سال گذشته در این مورد نوشته شده است و هنوز سخن ناگفته فراوان است. فقط در یک جمله می توان گفت که یکی از علل مهم سختی ها و بدبختی های مردم و انحطاط ایران پس از مشروطیت در نتیجۀ قرارداد ۱۹۰۷ بود.
ما در این مورد بازهم سخن خواهیم گفت.
ــــــــــــــــــــــــ
[۱] - در تاریخ ۲۱اوت ۱۹۰۷/ ۹ شهریور ۱۲۸۶ در سن پترزبورگ ( پایتخت روسیه ) بین دولت های روس و انگلیس ( بدون اطلاع حکومت ایران ) قراردادی به امضاء رسید که بر طبق آن کشور ایران به سه منطقه تقسیم می شد. قسمت شمالی و شمال غربی در زیر نفوذ روسیه قرار می گرفت، قسمت جنوبی کشور نیز در اختیار انگلستان بود و حکومت ایران اجازه داشت که فقط در سرزمین های میانی کشور به طور مستقل حکومت کند.
[۲] - این قرارداد به نام « قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ» معروف است.
[۳] - « سیمای احمدشاه قاجار »، ج۱، نشر گفتار، تهران ۱۳۷۵، صص، ۷۵- ۷۶.
[۴] - Prince vadbolski
[۵] - تلگراف مورخۀ ۲۳ اکتبر ۱۹۱۱ نراتف ( کفیل وزارت خارجه ) به پاکلوسکی – کوتزیل ( وزیر مختار روسیه در تهران )
[۶] - ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳، ج ۶-۷، ص ۱۵۰۹.
[۷] - همان بالا، ص 75. و نیز ن-ک کاظم زاده، فیروز، روروس و انگلیس در ایران ۱۸۶۴ – ۱۹۱۴، ترجمۀ منوچهر امیری، شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران، ۱۳۵۴.
[۸] - شیخ الاسلامی، محمدجواد، « سیمای احمد شاه قاجا »، تهران، نشر گفتار، ج ۱، ۱۳۷۵، ص ۷۶.
[۹] - کشاورزی، بهزاد، تشیع و قدرت در ایران، ج۲، ص ۳۴۵ به بعد، به نقل از کسروی، تاریخ مشروطه، ص 551 به بعد.
[۱۰] - کسروی، همان گذشته، ص ۵۵۱ به بعد.
[۱۱] - کسروی، همان گذشته، ص ۳۷.
[۱۲] - کحال زاده، میرزا ابوالقاسم، دیده ها و شنیده ها، تهران، نشر فرهنگ، ۱۳۶۳، ص ۱۶۶.
[۱۳] - حق قضاوت کنسولی.
[۱۴] - کسروی، همان گذشته، ص ۱۵۳. ملکزاده نوشته است که قاتلان صنیع الدوله دونفر گرجیِ تبعۀ روسیه بودند که پس از دستگیری و بازداشت در نظمیّه، از طرف سفارت روسیه آنان را آزاد ساخته و تحویل گرفتند و سپس به روسیه فرستادند. ن- ک: ج ۶- ۷، ص ۱۳۶۴.
[۱۵] - شیخ الاسلامی، همان گذشته، ص ۷۸.
[16] - شیخ الاسلامی، همان بالا، ص 79.
[۱۷] - احمدعلی سپهر ( مورخ الدوله )، ایران در جنگ بزرگ، صص ۱۶۳- ۱۶۴.
[۱۸] - به طور متوسط در این مدت هر شش ماه یک دولت عوض شده است.
[۱۹] - زیرا مجلس شورای ملی محافظ قانون اساسی است.
[۲۰] - بدون مجلس دموکراسی مفهومی ندارد. اصولا انتخاباتی در کار نبود و رؤسای دولت به دستور شاه انتصاب می شد و دیگر هیچ...
بلا رقیب شمال ایران هستیم. »
تلگراف « نیکلای دوم » تزار روسیه به « نراتف» کفیل وزارت امور خارجه پس از امضاء قرارداد ۱۹۰۷.
برگی از تاریخ مشروطۀ ایران
قرارداد ۱۹۰۷ م (۱۲۸۶ ش ) و نتایج ویرانگر آن
یکی از پژوهش های رایج پژوهشگران تاریخ مشروطیت ایران، در مورد این پرسش دور می‌زند که علل عدم موفقیت مشروطیت کشور ما چه عواملی بوده است. در این باره کتاب ها و مقاله ها و سخنرانی های فراوانی در ده ها سال گذشته انجام شده است. با این همه هنوز « حکایت همچنان باقی است»! از همان روز پیروزی انقلاب مشروطیت، مشکلات فراوان داخلی و خارجی پدیدار گردید که هر کدام از آن ها در حد خود در ضعف و شکست مشروطیت دخالت داشتند.
یکی از موارد مهمی که در شکست مشروطیت کشور ما اثر ویرانگر داشت، قرارداد ۱۹۰۷ بین دو کشور انگلیس و روسیه بود.
در تاریخ ( ۳۱ اوت ۱۹۰۷ / ۹ شهریور ۱۲۸۶ )[۱] دو کشور روسیه و انگلستان - بدون اعتنا و اطلاع حکومت ایران – قراردادی در سن پترزبورگ امضاء نمودند که بر اساس آن، کشور ما را به دو منطقۀ نفوذی در بین خود تقسیم کردند[۲]. از آن تاریخ به بعد، دو کشور مذکور، ایران را همانند ملک طلق خویش انگاشته و از هرگونه مداخله در امورِ آن ( بدون توجه به منافع کشور ایران ) خود داری نمی کردند. در این میان، اگرچه مأموران سیاسی انگلستان با سیاست و احتیاط بیشتر جای پای خویش را در منطقۀ زیر نفوذشان در جنوب کشور محکم تر می ساختند، لیکن دولت روسیه سرزمین شمالی و شمال غرب ایران را علنآ جزو مایملک خویش پنداشته و با اشغال نظامی منطقه، از هرگونه سوء استفاده و اِعمال توحش و آدم کشی خودداری نمی کرد. محمدجواد شیخ الاسلامی[۳] در تفسیر وضع اسف بار ایرانِ آن روز در مورد مداخلات سران روسیه و جنایات نظامی آن کشور در مملکت ما می نویسد:
«...در تمام این مدت که سیاست بنیادی روس ها در منطقۀ نفوذشان در حال اجرا بود، مقررات و قوانین رسمی کشور آشکارا زیر پا گذاشته می شد... سازمان هائی که ظاهرآ وابسته به حکومت مرکزی (ایران) بودند، به تبعیت از شیوۀ روس ها، وجود دولت را عملآ نادیده می گرفتند و وظایف خود را طوری انجام می دادند که گوئی دولتی وجود ندارد و فرمانروایان حقیقی کشور، کنسول های روس و انگلیس هستند نه حکام ایرانی. هیچ حاکمی، هیچ استانداری، بی جلب رضایت روس ها نمی توانست قدم به حوزۀ مأموریت خود در منطقۀ نفوذ روس بگذارد. حتی لشگر قزاق ایران که حقوق و مواجب ماهیانۀ خود رااز خزانۀ دولت (ایران) می گرفت و حقآ می بایست از قوانین دولت مرکزی اطاعت کند... هیچ کدام از احکام و اوامر دولت را تا موقعی که فرماندۀ روسی این لشکر ( پرنس وادبولسکی )[۴] با آن موافق نبود، اجرا نمی کرد....» [۵]
مهدی ملکزاده نیز ( که تاریخ مشروطیت ایران را نوشته و علاوه بر آن در این دوره زندگی کرده و فعالیت سیاسی و مبارزاتی داشته و به خاطر تألیف کتابش مسائل روز را با دقت ملاحظه می کرده است )، در بارۀ نفوذ فوق العادۀ دو کشور روس و انگلیس در این سال ها می نویسد:
« اطاق انتظار سفیر و کاردار روس همه روزه از متملقین و رجال پست فطرت که فقط طالب رسیدن به مقام بودند، پر بود و کارهای مهم کشوری بدون تصویب سفیر روس و سفیر انگلیس مخصوصآ در دو منطقۀ نفوذ به کسی داده نمی شد و غیر ممکن بود که مردی که مورد اعتماد آن ها نباشد به مقام وزارت یا حکومت برسد.»[۶]
این امر موجب شده بود که مأموران سیاسی بریتانیا، هر آنگاه که با مسئلۀ مهمی مربوط به اتباع و یا مصالح کشورشان در مناطق شمالی ایران روبرو می شدند، به جای این که حل مشکل را از مقامات ایرانی درخواست نمایند، مستقیمآ به مقامات مؤثّر روسی در تهران و یا لندن مراجعه می کردند[۷]. سران روسیّه، این مداخلۀ سیاسی – نظامی را تا آنجا جزو حقوق خویش می شمردند که تزار روسیّه در قسمتی از جوابِ نامه اش به وزیر امور خارجۀ خود نوشته بود : « فراموش نکنید که ما سرور بلارقیب شمال ایران هستیم »[۸].
در آن تاریخ مملکت ما در نهایت ضعف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی به سر می برد. از دید نظامی، کشوراز کوچکترین توان دفاعی عاجز بود. این همه بدبختی نتیجۀ حماقت و خوشگذرانی و خواب ناز قرون و اعصار گذشتۀ حکومتگران کشور (به ویژه دوران قاجار) بود. و به همین دلیل، کشورهای انگلستان و روسیه در آن تاریخ (هر کدام در منطقۀ نفوذی خویش ) مملکت ما را جزو اقمار بی مقدار خویشتن می پنداشتند و به ویژه فرمانروایان روسیۀ تزاری، به خودشان اجازه می دادند که در کلیۀ امور کشور ما مداخله کنند که هیچ! بلکه از زد و بند وکشت و کشتار و تحقیر مردم ما به بهانه های متعدد خودداری نمی کردند. اینک برای روشن شدن میزان سوء استفاده ها و مداخلات و ستمگری های این کشور در امور مملکت ما در آن زمان، به چند رویداد تاریخی آن دوره می پردازیم.
کشتار مردم روستاهای مرزی آذربایجان بوسیلۀ مرزداران روسیه
- داستان دلخراش بیله سوار:
هنوز شش ماهی از قرار داد ۱۰۷ نمی گذشت که ساکنان تعدادی از روستا های مرزی آذربایجان، مورد تجاوز و قتل عام وحشیانۀ مرزداران روسیه قرار گرفتند. عجبا که علیرغم کشت و کشتار وحشتناکی که از مردم ما به عمل آمد، در کشور ما آب از آب تکان نخورد. در آن تاریخ، در طول و عرض مملکت پهناور ایران کسی پیدا نشد که از خونِ به ناحق ریخته شدۀ این هموطنان فراموش شده و دورافتاده، سخنی به میان آورد. گوئی اتفاقی روی نداده است! حکومت نحیف و رنجور ایران نیز حتی قدرتِ اعتراضِ خشک و خالیِ دیپلوماتیک را به زمامداران روسی در خود ندید. این داستان که ابتدا در روستای مرزی « بیله سوار » روی داد از این قرار بود[۹]:
در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۲۸۷ / ۹ آوریل ۱۹۰۸، یکی از مرزبانان روسی به نام « کاپیتان دویقلاذ وف » به جستجوی اسبش که به گمان وی به خاک ایران گریخته بود، بدون اطلاع و اجازۀ مرزبانان ایرانی، به همراهی شش سوار دیگر از مرز گذشته تا نیم مایل در خاک ایران پیشروی کرد. دو نفر از اهالی ایل « قوجه بیگلو » در آن نزدیکی اسب می چرانیدند. دویقلاذوف به گمان اینکه اسب گریختۀ او به اسب های اینان پیوسته است، به ایشان نزدیک شده و بی مقدمه دو تن از آنان را هدف تیر قرار داد و کشت. به دنبال چنین قتل ناجوانمردانه ای، گروهی از مردان روستای بیله سوار، به خونخواهی کسان خویش شتافتند. و در درگیری که روی داد، کاپیتن روسی با دوتن از همراهانش کشته شدند. بقیۀ سربازان روسی خود را به پاسگاه روسیه رسانیدند و مرزبانان روسی را از واقعه آگاه ساختند. پاسداران روسی برای انتقام گیری، از مرز گذشته و به روستای بیله سوار تاخته و دست به کشتار زدند. سی و هفت تن از اهالی ده را کشتند، گمرک خانۀ ایران را با یک صد و سی و پنج خانه، نفت ریخته و آتش زدند. سراسر ده را تاراج کردند. چهار روز پس از آن رویداد، سپاهیان روسی بار دیگر به خاک ایران تاختند و در ده « زرگر »، هفده تن دیگر را کشتند و دویست و هفتاد خانه را آتش زدند وسراسر ده را تاراج کردند. سپس به ده «شیرین سو» که گذرگاه شاهسون هاست، حمله کردند بیست تن را نیز در آن جا کشتار کردند. سه روز دیگر به ده « جواد کندی » ریختند و پس از تاراج و کشتار، هفتاد و پنج خانه را آتش زدند. کسروی ادامه می دهد: « ننگ آور تر آن بود که روسیان کشته شدن سه نفر مأمور خود را بهانه گرفته، به دولت ایران فشار می آوردند... و با ارعاب و تهدید دستگیری و تحویل دادن عاملان قتل و پرداختن بیست هزار منات به عنوان خونبها را از والی آذربایجان درخواست می کردند...»[۱۰]
۲- میهمانان صاحب خانه کُش!
پس از بمباران مجلس به وسیلۀ محمدعلی شاه در روز سه شنبه ۲ تیرماه ۱۲۸۷، مردم تبریز تفنگ به دوش گرفتند و برای باز گردانیدن مشروطیت، به مصاف قوای کودتاگر پادشاه رفتند. این جنگ ها پس از یازده ماه درگیری و پیروزی های پی‌درپی تبریزیان، در روز ۵اردیبهشت ۱۲۸۸ به دنبال ورود سربازان روسی به حومۀ تبریز (به بهانۀ باز کردن راه آذوقه) به پایان رسید. نظامیان روسی ابتدا در بیرون شهر تبریز – در آن سوی آجی چای – لشکرگاه ساختند و در مقابل اظهار نگرانی و اعتراض والی شهر، فرماندهانِ نظامیانِ اشغالگر به وسیلۀ کنسول تبریز به سران شهر پیغام فرستادند که ورود نظامیان روسی به داخل ایران هرگز در هدف اشغال نظامی ایران نیست و آنان قصد ورود به داخل تبریز را ندارند. بلکه آنان پس از وارد کردن مقدار کافی آذوقه به شهر تبریز، به داخل کشور خویش باز خواهند گشت. لیکن از آن‌جائی که قول و قرار تجاوزگر هرگز اعتبار ندارد، چند روز بعد به بهانه های مختلف لشگر به داخل شهر آوردند و سکونت دادند. از این تاریخ اذیت و آزار مردم تبریز به وسیلۀ سربازان اشغالگر شروع شد. کسروی در مورد یکی از وقایعی که در روزهای اول اشغال شهر اتفاق افتاد، چنین می گوید:
«... روز نوزدهم اردیبهشت چنین گفتند که سالداتی بر پشت بام کشیک می کشیده و ناگهان یک گلولۀ هوائی به او رسیده و بازویش را زخمی نموده و سالدات ها این را دستاویز گرفته از پشت بام به هر سوی شهر شلیک آغاز نمودند. چنانکه یکی از آن گلوله ها در گورستان گجیل حاجی محمد صادق نامی را به خاک انداخت و سراسر شهر پر از بیم گردیده مردم در کار خود فرو ماندند. با آن‌که دانسته نبود گلولۀ هوائی از کجا آمده و که ( چه کسی ) آن را انداخته و چه بسا خود سالدات ها آن را انداخته بودند و به هر حال زیان آن بیش از زخمی شدن بازوی یک سالداتی نبود و به کیفرِ آن، سالدات ها یک مرد بی گناهی را به خاک انداخته و سراسر شهر را پر از بیم ساخته بودند. با این‌همه جنرال اسنارسکی ( فرمانده نیروهای اشغالی) آن را بهانه گرفته از تبریزیان ده هزار تومان خواست که چهل و هشت ساعته بپردازند و در این باره تندی و درشتی از اندازه گذرانیده و نایب الایاله ناگزیر شده سه هزار تومان از مردم گرد آورده پیش از آن‌که چهل و هشت ساعت به پایان رسد برای جنرال روسی فرستاد. »[۱۱]
کسروی ادامه می دهد که:
« این نخستین درشتی و دژخوئی بود که از میهمانان سرزد و جای افسوس است که یک رشته دژخوئی های دیگر پشت سرِ خود داشت.»
به گمان ما قوای روس پس از ورود به تبریز، بدین وسیله می خواسته است زهر چشمی از مردم شهر بگیرد و به آنان بفهمانند که اگر جسارتی برعلیه نیروهای شان از سوی مردم تبریز به عمل آید، عکس العمل سختی در انتظار آنان خواهد بود.
۳ - قتل صنیع الدوله
سخن این‌جاست که مداخلات بی جای دولت روسیه مختص منطقۀ آذربایجان نبود. بلکه در سراسر کشور ایران، هرکجا که فرصت داشتند، مردم کشور ما را به تباهی و تحقیر می کشانیدند.
در تاریخ ۲۱ بهمن ۱۲۸۹ شمسی، ( دوسالی پس از تجاوز به تبریز) یک‌نفر ارمنی به نام «ایوان» به همراهی یک ارمنی دیگر که هردو از تابعین روسیه بودند[۱۲]، مرتضی قلیخان صنیع الدوله – اولین رئیس مجلس شورای ملی و یکی از شریف ترین رجال کشور ما - را در روز روشن و در خیابان، به قتل رسانیدند. قاتلین چهار تن از پاسبانان را نیز که برای دستگیری آنان از راه رسیده بودند، مجروح ساختند (به طوری که چند روز دیگر تعدادی از آنان نیز مردند). مأمورین ایرانی پس از دستگیری آن دو تن، چون معلوم شد که تابعیت کشور روسیه را دارند، آن دو را ( بر اساس فصل دهم قرارداد ترکمن چای)[۱۳] به سفارتخانۀ آن کشور تحویل دادند. اگرچه قاتلین در وزارت خارجه با حضور نمایندۀ روس مورد بازجوئی قرار گرفتند، ولی برای محاکمه، آنان را به قفقاز فرستادند و دولت ایران را هرگز در جریان ادامۀ محاکمه قرار ندادند[۱۴].
۴ - تجاوز به دربار احمد شاه
چند سالی بعد، این بار نمایندگان سیاسی کشورهای درگیر جنگ اول، پادشاه مملکت ما (احمد شاه) را در قصر خویش به خواری و حقارت کشانیدند. بدین شرح که:
در بحبوحۀ جنگ جهانی اول، نمایندگان دو کشور روس و انگلیس (متفقین) با سفرای دو کشور آلمان و عثمانی ( متحدین ) - علیرغم بی طرفی ایران - در داخل کشور ما به رقابت پرداخته بودند. روس ها به لحاظ اینکه در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۲۹۴ پانصد سالدات جدید از طریق انزلی وارد کشور ما کرده بودند[۱۵]، لذا به پشتگرمی آنان از موضع قدرت با سفرای متحدین برخورد می کردند.
نمایندگان سیاسی روس و انگلیس معتقد بودند که وزرای مختار آلمان و اتریش هنگام بازگشت از مرخصی تابستانی خودشان، دویست چمدان پر از اسلحۀ مواد تخریبی وارد کشور ایران کرده اند و لذا بازرسی چمدان های آنان را از دولت ایران خواستار شدند. امّا مشیرالدوله (نخست وزیر) به دلیل این که این عمل به علت مصؤنیتِ سیاسیِ آن دو وزیر مختار، با آئین نامه های بین المللی مغایر است، از انجام درخواست های آن دو خودداری کرد:
«...یک هفته بعد، نمایندگان سیاسی این دو دولت ... بدون گرفتن وقت قبلی، نزد احمد شاه رفتند و با جبر و فشار و تهدید موافقت او را نسبت به عزل مشیرالدوله (رئیس دولت) و انتصاب سعدالدوله به جای وی، بستن مجلس، توقیف جراید، اخراج افسران سوئدی، و طرد دیپلمات های آلمان و عثمانی از ایران جلب کردند... »[۱۶]
جالب توجه است اگر بگوئیم که دیپلومات های آلمانی و عثمانی نیز به نوبت خود برای خنثی کردن دستورات شاه، شبانه و به زور وارد قصر شاه شده و دستورات صادره را از وی بازپس گرفتند. احمدعلی سپهر (مورّخ الدوله) در قسمتی از خاطراتش می نویسد:
« ...دیپلومات های آلمانی و عثمانی در حدود نصف شب به قصر فرح آباد رسیدند و موثّق الدوله (وزیر دربار) از صدای هیاهو و قیل و قال آن ها سراسیمه از خواب پرید و با زیرشلواری و پای بی جوراب (آن دو) را به حضور پذیرفت. و در مقابل اصرار آنها مجبور شد برود و شاه را از خواب بیدار کند. نمایندگان سیاسی دول متحده تا ساعت سه و نیم بعد از نصف شب در حضور شاه بودند و بالاخره موفق شدند نقشۀ کودتای متفقین را نقش بر آب کنند... »[۱۷]
بیان این وقایع خواننده را متوجه می سازد که تا چه اندازه کشور ایران در این سال ها بدبخت و زبون و بیچاره بوده است و کشور ما هر سال بیشتر از پیش در مسیر زوال و اضمحلال سقوط می کرد. از سال برقراری مشروطه ( ۱۲۸۵ ) تا سال ۱۳۰۰ه- ش، پانزده سال طول کشید و در طول این مدت در کشور ایران سی دولت عوض شد[۱۸] و هیچکدام از رجال و دولتمردان ایرانی توان رهائی مملکت ما را از این رسوائی عظیم نداشتند. در مدت همین پانزده سال، مجلس شورای ملی فقط به مدت چهار سال و هفت ماه دایر بود. روشن است که در سال های تعطیلی مجلس، نه مشروطیتی برقرار بود[۱۹]، نه دموکراسی در کار بود[۲۰]، مردم نه آزادی داشتند، نه دموکراسی در کشور حکمفرما بود، نه پولی داشتند، نه بهداشتی داشتند و... قحطی ها هرچند سال یک بار مردم را کشتار می کردند و به دنبال آن، بیماری های وبا و طاعون، کشت و کشتار قحطی را تکمیل می ساختند.
مشکلات و بدبختی ها و تحقیر مردم کشور ما در این سال ها، با این چند صفحه قابل بررسی نیست و ده ها جلد کتاب و صدها مقاله در مدت بیش از صد سال گذشته در این مورد نوشته شده است و هنوز سخن ناگفته فراوان است. فقط در یک جمله می توان گفت که یکی از علل مهم سختی ها و بدبختی های مردم و انحطاط ایران پس از مشروطیت در نتیجۀ قرارداد ۱۹۰۷ بود.
ما در این مورد بازهم سخن خواهیم گفت.
ــــــــــــــــــــــــ
[۱] - در تاریخ ۲۱اوت ۱۹۰۷/ ۹ شهریور ۱۲۸۶ در سن پترزبورگ ( پایتخت روسیه ) بین دولت های روس و انگلیس ( بدون اطلاع حکومت ایران ) قراردادی به امضاء رسید که بر طبق آن کشور ایران به سه منطقه تقسیم می شد. قسمت شمالی و شمال غربی در زیر نفوذ روسیه قرار می گرفت، قسمت جنوبی کشور نیز در اختیار انگلستان بود و حکومت ایران اجازه داشت که فقط در سرزمین های میانی کشور به طور مستقل حکومت کند.
[۲] - این قرارداد به نام « قرارداد ۱۹۰۷ سن پترزبورگ» معروف است.
[۳] - « سیمای احمدشاه قاجار »، ج۱، نشر گفتار، تهران ۱۳۷۵، صص، ۷۵- ۷۶.
[۴] - Prince vadbolski
[۵] - تلگراف مورخۀ ۲۳ اکتبر ۱۹۱۱ نراتف ( کفیل وزارت خارجه ) به پاکلوسکی – کوتزیل ( وزیر مختار روسیه در تهران )
[۶] - ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳، ج ۶-۷، ص ۱۵۰۹.
[۷] - همان بالا، ص 75. و نیز ن-ک کاظم زاده، فیروز، روروس و انگلیس در ایران ۱۸۶۴ – ۱۹۱۴، ترجمۀ منوچهر امیری، شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران، ۱۳۵۴.
[۸] - شیخ الاسلامی، محمدجواد، « سیمای احمد شاه قاجا »، تهران، نشر گفتار، ج ۱، ۱۳۷۵، ص ۷۶.
[۹] - کشاورزی، بهزاد، تشیع و قدرت در ایران، ج۲، ص ۳۴۵ به بعد، به نقل از کسروی، تاریخ مشروطه، ص 551 به بعد.
[۱۰] - کسروی، همان گذشته، ص ۵۵۱ به بعد.
[۱۱] - کسروی، همان گذشته، ص ۳۷.
[۱۲] - کحال زاده، میرزا ابوالقاسم، دیده ها و شنیده ها، تهران، نشر فرهنگ، ۱۳۶۳، ص ۱۶۶.
[۱۳] - حق قضاوت کنسولی.
[۱۴] - کسروی، همان گذشته، ص ۱۵۳. ملکزاده نوشته است که قاتلان صنیع الدوله دونفر گرجیِ تبعۀ روسیه بودند که پس از دستگیری و بازداشت در نظمیّه، از طرف سفارت روسیه آنان را آزاد ساخته و تحویل گرفتند و سپس به روسیه فرستادند. ن- ک: ج ۶- ۷، ص ۱۳۶۴.
[۱۵] - شیخ الاسلامی، همان گذشته، ص ۷۸.
[16] - شیخ الاسلامی، همان بالا، ص 79.
[۱۷] - احمدعلی سپهر ( مورخ الدوله )، ایران در جنگ بزرگ، صص ۱۶۳- ۱۶۴.
[۱۸] - به طور متوسط در این مدت هر شش ماه یک دولت عوض شده است.
[۱۹] - زیرا مجلس شورای ملی محافظ قانون اساسی است.
[۲۰] - بدون مجلس دموکراسی مفهومی ندارد. اصولا انتخاباتی در کار نبود و رؤسای دولت به دستور شاه انتصاب می شد و دیگر هیچ...
