شعبان جعفری بار ديگر در تهران

سينا سعدی

خاطرات شعبان جعفری، کتابی که حاصل تلاش و مصاحبه هما سرشار با يک چهره کودتای 28 مردادی است، در تهران بحث های بسيار برانگيخته است.

کتاب نخستين بار در آمريکا منتشر شد. هما سرشار و شعبان جعفری که سالها پيش جلای وطن کرده اند، هر دو مقيم اين کشورند. انتشارات کتابسرا با مولف کتاب قراردادی بست تا کتاب را در تهران منتشر کند اما به محض رسيدن کتاب به تهران چند ناشر بطور همزمان اقدام به چاپ و نشر آن کردند.

سه چاپ از کتاب توسط سه ناشر ديگر منتشر شد. خوانندگان ايرانی که اين سالها به خاطرات متعلق به دوران گذشته علاقه می ورزند، از آن استقبال کردند. کتاب به چاپ های متعدد رسيد و ناشران ديگری نيز دست به کار انتشار آن شدند. تنها ناشر طرف قرارداد، بر اثر وضعيت پيش آمده از انتشار آن منصرف شد.

"دعوای حقوقی"

بازار خاطرات شعبان جعفری همچنان گرم بود و ناشران بيشتری به رقابت برخاسته بودند که علی اصغر رمضان پور معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در يک مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد که "يک دعوای حقوقی" باعث شده است که وزارت ارشاد جلو توزيع کتاب را بگيرد. اشاره او احتمالا به اعتراض خانم هما سرشار بود که ناشر طرف قراردادش نتوانسته بود کتاب را منتشر کند و ديگران به او حق تأليفی نمی پرداختند.

دهد که بسيار مذهبی است و حتی ادعا می کند که عضو فداييان اسلام بوده است.

طبيعی است که بسياری از قدرتمندان و دوستداران حکومت اسلامی ميل نداشته باشند که شعبان جعفری که متهم است در کودتای 28 مرداد دست داشته، خود را از جنس آنان معرفی کند. از اين رو وزارت ارشاد که بخش کتاب آن با اقدامات محدود کننده محافظه کاران روبرو بوده ممکن است پس از برخاستن پاره ای سروصداها سياست علاج واقعه قبل از وقوع را در پيش گرفته باشد.

کتاب پس از آنکه با چاپ های متعدد رو به رو شد، مخالفت هايی برانگيخت. بعضی عملکرد وزارت ارشاد را زير سوال بردند که چرا به چنين کتابی اجازه چاپ داده است. چنانکه هفته نامه "يالثارات"، ارگان انصار حزب الله از يک نشست نقد و بررسی درباره کتاب خبر داد و نوشت موسی حقانی مدير موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران در اين نشست گفته است جريان آگاه و هوشياری در پشت کتاب است که سعی در مذهبی نماياندن شعبان جعفری دارد.

محتوای کتاب

کتاب تصوير نسبتا دقيقی از رابطه باباشمل ها و چاقوکشان دهه بيست وسی که هر يک محله ای را قرق می کردند، با دربار از يک طرف و با روحانيون پر نفوذ مانند آيت الله کاشانی، محمد تقی فلسفی و نواب صفوی از طرف ديگر به دست می دهد و در عين حال نقش شعبان جعفری را در کودتای 28 مرداد که آن همه معروفيت دارد کم رنگ می کند زيرا شعبان خان توضيح می دهد و برای خواننده روشن می کند که تا ظهر روز 28 مرداد در زندان بوده است.

مهمتر اينکه اين تصوير را که 28 مرداد توسط لات ها و چاقوکشان و روسپيان به وجود آمده، تا حدود زيادی به هم می ريزد و تصوير دقيق تر و واقعی تری از کودتای 28 مرداد به دست می دهد.

شعبان جعفری در لا به لا و جا به جای جواب های خود به پرسش های هما سرشار اينطور نشان می دهد که معتقدات مذهبی خالصانه ای داشته و دارد و چه اندازه به آيت الله کاشانی ارادت می ورزيده و عضو فدائيان اسلام بوده است.

مهمترين کار کتاب ترسيم لمپنيسم و تأثير انکار ناپذير آن در دوره ای از تاريخ ايران است

اين ادعايی است که "يالثارات" ارگان انصار حزب الله به مقابله با آن شتافته و برای رد آن مصاحبه ای با محمد مهدی عبد خدايی از اعضای معروف فدائيان اسلام ترتيب داده است. عبد خدايی در اين گفتگو به غير از آنکه عضويت شعبان جعفری را در جمعيت فدائيان اسلام تکذيب می کند و نشان می دهد که شعبان بی مخ حافظه خوبی در تاريخ رويداد ها ندارد - اين چيزی است که شعبان جعفری خود در سراسر کتاب بدان تاکيد می کند- در واقع سخنان او از جمله رفت و آمدش به منزل آيت الله کاشانی و روابطش با نزديکان و اطرافيان نواب صفوی را تاييد می کند.

کتاب در تصوير کردن بخشی از تاريخ ايران موفق است و بويژه در ارايه نوعی از فرهنگ که در گذشته رواج داشته کم مانند است. مهمترين کار کتاب ترسيم لمپنيسم و تأثير انکار ناپذير آن در دوره ای از تاريخ ايران است و نشان می دهد که اين پديده چه آميزه شگفت و متناقضی از زور و ترحم، قلدری و چاکری، بی قانونی و جوانمردی، تعصب و بی رحمی، وفاداری و نامردی و پارادوکس های ديگر است.

روزنامه "همشهری" در نقدی بر اين کتاب به نکات جالب توجهی اشاره کرده و نوشته است که شعبان جعفری که در کودتای 28 مرداد به شهرت رسيد، اين اقبال بلند را داشته که آنقدر زنده بماند که هم شاهد ثبت خود در تاريخ در مقام عنصری سرنوشت ساز برای يک ملت باشد، و هم شاهد نشر خاطراتش. خاطراتی که در اکثر قريب به اتفاق موارد مشابه جز بعد از مرگ صاحب خاطرات اجازه يا امکان انتشار پيدا نمی کند.

کتاب به لحاظ نثر از هر کتاب ديگری متفاوت است زيرا هما سرشار در اين کتاب لحن محاوره شعبان خان را حفظ کرده که شيوه سخن گفتن يکه بزن های تهران قديم را در خود دارد. حفظ اين شيوه سخن گفتن بجز آنکه کتاب را جذاب کرده، سبب ساز آن شده که خواننده همواره خود را رو به روی شعبان جعفری و مخاطب او حس کند. در واقع اين نفوذ کلام نيست که شعبان جعفری را حق به جانب جلوه می دهد، بلکه نوعی تصوير و سينماست که پيش چشم خواننده قرار می گيرد و گفتار مصاحبه شونده را که چه بسا در بسياری جاها بی پايه و نادرست باشد، باورپذير می کند.