مصطفی شعاعیان / فصل ششم؛ قسمت پنجم نامه‌ها
محمود طوقی
محمود طوقی
نامه هشتم
تاريخ نامه نيمه اول بهمن ۱۳۵۴ است به امضاى سرتق. شعاعيان نامه هايش را با امضاى سرخ، طاهر، سرباز، رفيق و سرتق نوشته است.
و درست چند روزى بعد از نوشتن اين نامه به شهادت مى رسد (شانزدهم بهمن ۱۳۵۴) اين نامه كه در واقع وصيتنامه سياسى او هم هست با هشدارى شروع مى شود:
۱- سازمان چريك ها بايد درك كند كه سازمان پيشگام جنبش انقلابى اكنون ايران است.
۲- درك كند كه نظرياتش در جامعه ماديت مى يابد.
۳- درك كند كه سكوت فعلى پيرامون نظرياتش به معناى ماركسيستى بودن اين نظريات نيست.
۴- درك كند كه ذخاير اعتبارى هر سازمانى پايان پذير است.
۵- درك كند كه خرج كردن اعتبارات گذشته سراشيب انحطاط است.
۶- درك كند كه كيفيت تئورى چريك ها رو به فرود است.
دو نكته درست
شعاعيان روى دو نكته درست انگشت مى گذارد:
۱- پيشگامى در انقلاب ضرورتا به معناى آن نيست كه رهايى نهايى خلق را همين سازمان رهبرى مى كند.
۲- گشايش هر سنگرى پيروزى انقلاب و سير قهقرايى در هر سازمان انقلابى بهمعناى شكست جبهه انقلاب است.
تحولات غم انگيز
شعاعيان از «تحولاتى غم انگيز در سازمان فدائى» خبر مى دهد. راستى اين تحولات چه بود. گروه پيشتاز جزنى در سال ۱۳۴۶ دستگير شد. پس اعلام موجوديت پيشاهنگ مسلح به تعويق افتاد. جزنى و عده اى ديگر دستگير شدند و عده اى ديگر (فراهانى و آشتيانى) به فلسطين رفتند و عده اى ديگر (حميد اشرف و حسن پور) در ايران ماندند تا گروه را احيا كنند.
در سال ۱۳۴۹ بين گروه جزنى ـ احمدزاده مباحثات وحدت صورت گرفت. درآستانه سال ۱۳۵۰ چريكهاى فدائى خلق به وجود آمد. اما با خط غالب مسعود نه بيژن.
با شهادت مسعود و پويان ديگر رهبران اين تفكر، رفته رفته هواداران بيژن كسانى كه از زندان با خط بيژن آشنا شده بودند و يا كسانى كه در درون و بيرون سازمان از سال ۱۳۵۴ نوشته هاى بيژن به دستشان رسيده بود، وزنه سنگينى را در سازمان تشكيل دادند. اما هنوز براى تغيير خط در سازمان كافى نبود. ضربات مرگبار ساواك كه تمامى توان اطلاعاتى ـ امنيتى خود را بر نابودى سازمان گذاشته بود به كمك اين سنگينى نفراتى آمد تا با طرح بن بست ايدئولوژيك، خط بيژن در سازمان حاكم شود.
از پايان سال ۱۳۵۴ خط بيژن در مقابل خط مسعود دست بالاترى پيدا كرد و رفته رفته خط بيژن بر سازمان حاكم شد. اين تحول در نبرد خلق سال ۱۳۵۵، ارگان تئوريك سازمان اعلام مى شود.
مسعود و بيژن هر دو به ضرورت نبرد مسلحانه پيشتاز باور داشتند اما در مسائل زير با هم اختلاف داشتند:
۱-مسعود براى اصلاحات ارضى اهميت زيادى قائل نبود. اما بيژن اصلاحات ارضى را تغيير از فئوداليسم به بورژوازى مى دانست.
۲-مسعود شاه را دست نشانده و عروسك امپرياليسم مى دانست. اما بيژن براى شاه استقلالى نسبى قائل بود.
۳- مسعود حزب توده را از آغاز كاريكاتورى از حزب طبقه كارگر مى دانست اما بيژن حزب را تا سال ۱۳۳۲ حزب طبقه كارگر مى دانست.
۴- مسعود شوروى را كشورى سوسياليستى نمى دانست. اما بيژن مى دانست.
گذار چريك ها از خط مسعود به بيژن، هم منفى بود و هم مثبت. مثبت بود، چرا كه درك بيژن واقع بينى و انطباق بيشترى با آن سال ها داشت. اما بُعد مرگبار تفكر جزنى، حزب توده و شوروى بود.
بيژن تا به آخر نتوانست از حزب توده و شوروى جدا شود. سلول هاى توده اى درخون بيژن بود. همين سلول ها بعدها تبديل به سرطانى كشنده اى در سازمان چريك ها شد.
شعاعيان با اينكه از پروسه آمدن نوشته هاى بيژن از زندان توسط همسرش و بهروز ارمغانى و رساندن آن به دست رهبرى چريك ها اطلاعى نداشت. اما تحول را به درستى تشخيص مى دهد و از آن با عنوان «تحولى غم انگيز» ياد مى كند.
ترور عباس شهريارى: زمينه بحث با حزب توده
عباس شهريارى از كارگران توده اى بود كه در كشورهاى خليج، بعد از كودتا فعال بود. گفته مى شود در بردن رهبران حزب كمونيست عراق به شوروى هنرنمايى هايى داشته است. همين امر باعث شده بود كه «رفقاى بالا» او را به دبير كل حزب توده رادمنش معرفى كنند.
حزب توده بعد از كودتا تاب نياورد. تشكيلات بزرگ حزب در زير ضربات فرماندارى نظامى متلاشى شد. و آخرين گلوله را فرماندارى نظامى با دستگيرى خسرو روزبه بر شقيقه حزب شليك كرد. پس حزب تبديل شد به‌مشتى تبعيدى در شوروى و بعد آلمان شرقى.
در سالهاى ۴۱-۱۳۳۹كه نخستين فضاى باز بعد از كودتا بود حزب نتوانست خود را بيابد ،ويران تر از آن بود كه بتواند خود را بازسازى كند. اما از سال ۱۳۴۴ به بعد ناگهان حزب چون اژدهايى خفته بيدار شد . توده اى هاى رها شده از زندان و يا نجات يافته از تيغ تيز فرماندارى نظامى با تشكيلاتى منظم و روزنامه اى وزين روبه رو شدند. تشكيلات تهران و جنوب نويد احياى مجدد حزب بود.
عامل اين احياء عباسعلى اسلامى يا شهريارى بود كه رادمنش مسئول تشكيلات داخل كشور كشف او را چون كشف امريكا توسط كريستف كلمب مى دانست.
ديگر مدعيان رهبرى در حزب چون كيانورى با ناباورى به اين كشف نگاه مى كردند اما بيلان فعاليت حوزه هاى حزبى و پخش گسترده روزنامه حزب به نام «شعله جنوب» جاى هيچ شك و شبهه اى باقى نمى گذاشت.
اين فعاليت به حدى جدى بود كه حتى ضيا ظريفى را هم فريفت.
بيژن جزنى و عباس سوركى از رهبران سازمان پيشتاز در سر قرار گرفتن سلاح از يك توده اى ساواكى شده به نام «ناصر آقايان» دستگير شدند. حسن ضيا ظريفى نفر دوم تشكيلات جان به سلامت برد و تصميم گرفت با مصادره بانك صادرات كشتارگاه، سازمان مسلح پيشتاز را به جامعه معرفى نمايد. براى اين معرفى نياز پيدا كرد به كمك تبليغاتى حزب توده كه در آن روزگار «راديوى پيك» بود. ظريفى از طريق يكى از اعضاى حزب با مسئول داخل كشور حزب تماس گرفت. «مهندسى» كه همان عباسعلى شهريارى باشد به سر قرار ظريفى آمد و تعهد كرد كه چنانچه چريك ها عمليات بكنند اعلاميه آنها را از راديو پيك خواهند خواند. ظريفى يكى دو روز بعد در سرقرار بعدى دستگير شد.
در زندان بود كه ظريفى فهميد عباسعلى شهريار ساواكى است و كل تشكيلات حزب توده در تهران و جنوب ساخته و پرداخته ساواك است. ظريفى اين خبر را به رفقاى بيرون داد. رادمنش و به تبع آن رهبرى در تبعيد حزب، البته نه جناح مخالف او كه كيانورى باشد، سرمست از فعاليت هاى حزب در داخل ايران بود. و چپ و راست با ستون فقراتى كشيده جلو روس ها و ديگر احزاب برادر قمپز در مى كرد كه حزب با رهبرى او برخاسته است به زودى قدرت را در ايران به دست مى گيرد.
شهريارى براى ملاقات رهبرى حزب به آلمان شرقى رفت. و تلاش كرد رهبرى حزب را متقاعد كند كه موقعيت انقلابى در ايران ايجاد شده است و رهبرى بايد به‌داخل كشور بيايد. رهبرى حزب كسانى را به ايران فرستاد تا اوضاع را بررسى كند. تا در صورت مساعد بودند شرايط رهبرى به داخل كشور برود.
نخستين گروه دو نفر از افسران حزب بودند، كه به شكل مرموزى دستگير و سربه نيست شدند و ديگر از زنده و مرده آنها خبرى نشد. گروه دوم حكمت جو و خاورى و چند نفرى ديگر بودند. كه آنها نيز طى يك برنامه ساختگى دستگير و از مدار خارج شدند.
پس رادمنش خود به عراق آمد. و شهريارى او را با كشتى به نزديكى هاى خرمشهر آورد. دستگيرى او براى ساواك ممكن بود اما ساواك تصميم داشت تمامى رهبرى حزب را به‌چنگ آورد. پس آمدن رادمنش و بازگشت او را به عنوان تله خرج شهريارى مى كردند.
مدتى بعد پيك شهريارى هنگام ورود غيرقانونى در مرز شوروى دستگير شد. شنود روس ها صداى يك سرهنگ ساواك را شنيده بود كه خبر ورود يك جاسوس را به‌داخل شوروى گزارش مى كرد.
پيك دستگير شد و خود را توده اى و رابط تشكيلات ايران با رهبرى حزب توده درخارج اعلام كرد. اما روس ها باور نكردند، در بازجويى هاى شان «چنانكه افتد و دانى» او را به حرف آوردند. و او اعتراف كرد، عباسعلى شهريارى و كل تشكيلات جنوب و تهران ساخته و پرداخته ساواك است.
روس ها رهبرى حزب را خبر كردند. رادمنش از دبيركلى حزب بركنار شد. و تا آخر عمر هم نپذيرفت كه شهريارى عامل ساواك بوده است. و تمامى داستان را توطئه جناح كيانورى براى عزل خود مى دانست و به راستى حماقت هم نعمتى است.
ساواك داستان را لو رفته ديد طى نمايشى دست به دستگيرى گسترده
توده اى ها زد عباسعلى شهريارى را به عنوان «مرد هزار چهره» به مردم معرفى كرد.
چريك ها طى عملياتى در سال ۱۳۵۴ به نام «خسرو روزبه» به زندگى سراسر ننگ عباسعلى اسلامى پايان دادند.
به دنبال اين ترور، رهبرى حزب توده تلاش كرد با چريك ها ارتباطى برقرار كند. و چريك ها نيز مواضع خود را نسبت به حزب طى بيانيه اى اعلام كردند. اين مواضع منشأ نامه هشتم شعاعيان است.
ملاك حزب طبقه كارگر بودن چيست
نخست ببينم ارزيابى چريك ها از حزب توده چه بود و بعد بررسى كنيم ملاك هايى را كه يك حزب را حزب طبقه كارگر مى كند:
«تا قبل از كودتاى ۲۸مرداد حزب توده حزب طبقه كارگر بود،... كه همواره عده اى از روشنفكران خرده بورژوازى رهبرى آن را به تصرف خود درآورده بودند و خط مشى آن را به انحرافات اپورتونيستى و دنباله روى و غيره كشانده بودند...
اين موقعيت را كمابيش احزاب كمونيستى ديگر جهان نيز داشته اند مانند حزب كمونيست چين در زمان چن دوسيو و وان مين... در آن زمان اوضاع داخلى بين المللى ايران فرصت آن را نداد كه اين حزب (توده) در جريان مبارزات انقلابى خلق و رشد سياسى توده ها مورد تصفيه قرار گيرد و حركت امواج پرولترى، ايدئولوژى و خط مشى هاى خرده بورژوازى را نابود كرده وعده ای اصلاح ناپذير از روشنفكران خرده بورژوا را از حزب بيرون بريزد[1].»
شعاعيان به درستى نظرات چريك ها را اين گونه جمع بندى مى كند:
۱- رهبرى حزب همواره در دست خرده بورژوازى بود.
۲-خط مشى حزب همواره اپورتونيستى بود.
۳- اوضاع داخلى و بين المللى اجازه نداد حزب خود را پاكسازى كند.
۴- ولى حزب، حزب طبقه كارگر بود.
سؤالى كه شعاعيان مطرح مى كند و آن هم به درستى اين بود كه ملاك شناسايى يك حزب چيست؟
و پاسخ مى دهد، مهمترين محك شناخت يك حزب، ايدئولوژى حاكم بر آن حزب است. ايدئولوژى حزب طبقه كارگر ناگفته پيداست كه ماركسيسم است. و باز مى پرسد كه آيا صرف ادعاى يك حزب مبنى بر ماركسيست بودن كافى است. و پاسخ او نه است. راه اثبات آن خط مشى حزب است كه دنبال مى كند. و دوباره مى پرسد ميدان عمل اين خط مشى كجاست! و پاسخ مى دهد پهنه مبارزه طبقاتى است. پس بايد ديد حزب درفراگرد مبارزات طبقاتى عملاً چه سنگرى گرفته است. پس بايد به پراتيك اجتماعى حزب مراجعه كرد. براى پى بردن به ماهيت يك حزب لازم است كه از لحاظ عينى عملكرد حزب را بررسى كنيم. تا دريابيم حزب داراى چه خط مشى بوده است و از خط مشى حزب پى ببريم كه حزب داراى چه مرامى بوده است كه بر بنياد آن چنين خط مشى را در پيش گرفته است. شعاعيان سؤال مهمى را روى ميز چريك ها مى گذارد و از آنها مى پرسد: «شما مى گوييد خط مشى حزب توده اپورتونيستى است. رهبرى آن نيز همواره در دست عده اى خرده بورژوا بوده است ديگر كارگرى بودن آن چه معنايى دارد.
و باز مى پرسد اگر نظر قبلى چريك ها كه مى گويد:
«حزب توده در حيات خود حتى لحظه اى هم نتوانسته بود نمونه اى از يك حزب كمونيست باشد[2]».
داورى حقيقى چريك ها بوده است چه اتفاقى افتاده است كه امروز حزب توده تا ۲۸ مرداد حزب طبقه كارگر شده است.
اگر اين نظر عوض شده است آيا نبايستى آشكارا از خود انتقاد كرد و اين تغيير را به توده گفت.
گفتنى است كه بيژن رابطه ارگانيك با طبقه كارگرو حضور كارگران در حزب را دليل حزبيت حزب توده مى گرفت[3]. كه اينطور نيست. اگر اين دو شرط لازم باشند. شرط كافى نيستند. احزاب بورژوايى كارگر انگليس و ديگر كشورهاى اروپايى هم رابطه ارگانيك با طبقه كارگر دارند. و هم تعدادى بى شمار، بى شمارتر از حزب توده، كارگر؛ در خود جا داده بودند و هنوز هم دارند اما حزب طبقه كارگر نيستند.
در واقع مشى كارگرى به عنوان شرط لازم و رابطه ارگانيك شرط كافى اين رابطه خواهد بود. و كلام آخر اينكه براى اين كار اثبات يا نفى شود كه يك حزب (حزب توده) حزب طبقه كارگر هست يا نه، يك راه و مطلقاً يك راه بنيادى ماركسيستى وجود دارد، بررسى عمليات مشخص آن حزب در پروسه مبارزه طبقاتى كه چيزى جز بازتاب خط مشى و ايدئولوژى حزب نيست.
يك بحث تاريخى يا ريشه يك انحراف
چريك ها در پاسخ به پيام كميته مركزى حزب توده با مقايسه حزب توده با حزب كمونيست چين چنين مى نويسند:
«اوضاع داخلى و بين المللى ايران فرصت آن را ندارد كه اين حزب (توده) درجريان مبارزات انقلابى خلق و رشد سياسى توده ها مورد تصفيه قرار گيرد».
به ديگر سخن، حزب توده، حزبى بود كارگرى كه عده اى اپورتونيست وارد آن شده بودند، مثل حزب كمونيست چين در زمان چن دوسيو و وان مين، اوضاع بين المللى و داخلى فرصت دارد و حزب خودش را از اين عناصر تصفيه كند.
همين تفكر در سال ۵۹-۱۳۵۸ در سازمان چريك ها مطرح شد. در آن روزگار دو جريان هوادار حزب توده در چريك ها به وجود آمده بود:
۱- عده اى در زندان گرايشات توده اى پيدا كرده بودند و بالكل توده اى بودند. و حزب توده را حزب طبقه كارگر مى دانستند بدون كلمه اى كم يا زياد.
اينان دنبالچه هاى همان انشعاب سال ۱۳۵۵ تورج حيدرى بيگوند بودند.
۲-عده اى ديگر كه تحت تأثير القائات دسته اول بودند، حزب توده را حزب طبقه كارگر مى دانستند كه عناصر اپورتونيست در آن لانه كرده اند. و معتقد بودند بايد به درون حزب توده رفت و اين آت و آشغالها را بيرون ريخت. و بر اين عقيده بود كه اگر به گذشته برمى گشتند به جاى آنكه چريك فدائى بشوند توده اى مى شدند و تلاش مى كردند حزب را از اپورتونيست ها پاكسازى كنند. (وه از سادگى و جهالت آدمى).
شعاعيان اما به درستى درك غلط از اپورتونيسم را در تفكر چريك ها مى بيند و توضيح مى دهد كه:
«قرينه سازى شيوه استدلال ماركسيستى نيست. ماركسيسم از خود واقعيت آغاز به‌معرفت و استدلال مى كند». اگر حزب كمونيست چين توانست با استفاده از شرايط بين المللى و داخلى خود را تصفيه كند به خاطر آن بود كه به گوهر كارگرى بود. منتهى اپورتونيسم به عنوان يك بيمارى گريبان او را گرفته بود. اما در حزب توده، اپورتونيسم گوهر و نهاد حزب است؛
«مسئله حزب توده مسئله بيرون ريختن عده اى اپورتونيست اصلاح ناپذير نبود دراين شكى نيست كه حزب توده هم از عناصر خلق، عناصرى كه صميمانه به‌توده دل مى سوزانند تشكيل شده بود.
اما حزب، حزب اپورتونيست ها و صد رنگان بود. يارگيرى حزب از عناصر خلق عملى اپورتونيستى و مزورانه بود.»
روند بعدى حوادث نشان داد که تفکر درست کدام است .
تفكر توده اى، مرده ريگ حزب توده
شعاعيان در ادامه بحث لازم مى بيند به يك نكته اشاره كند؛ «يكى گرفتن تشكيلات حزب توده با تفكرات توده اى» و از آن به عنوان «خطايى سخت بنيادى» ياد مى كند.
در سالهاى ۱۳۵۰به بعد در بين چريك ها اين تصور پيش آمده بود كه زوال حزب توده به معناى زوال اپورتونيسم در جنبش كارگرى ست. اما شعاعيان هشدار مى دهد كه:
«طرز تفكرى كه حزب توده به جاى گذاشته به مثابه يك جريان فكرى صد پله و هزار پله مهلك تر و صد بار و هزار بار جان سخت تر از قدرت سازمانى حزب توده است.»
مرده ريگ حزب توده براى جنبش چپ «تفكر توده اى» بود. تفكرى كه در سياست، اخلاق و تشكيلات مى توانست هر زمان به هر شكلى در بيايد، اما به گوهر يكى بود. شعاعيان وقتى هشدار مى دهد، «توده ايسم بى اسلحه عندالعزوم مى تواند به توده ايسم مسلح نيز بدل شود». تفكر توده اى را در نظر دارد. تفكرى كه مى تواند در يك تشكيلات چريكى نيز حلول كند و همين سلاح ما را بفريبد كه اپورتونيسم مسلح امكان ندارد.
تفكر توده اى در جنش چپ خسارات بسيارى به بار آورد با دگماتيسم در اصول، استالينيسم در تشكيلات و بى اخلاقى در سياست. اين مرده ريگ به چپ ايران فرصت نداد كه دست به نوانديشى و بازسازى خود بزند. شعاعيان از معدود كسانى بود كه در آن روزگار متوجه جبهه اصلى نبرد شد و به چريك ها گفت:
«سخن كوتاه، ديرى است مبارزه با حزب توده از مبارزه با سازمان آن جدا شده است. ديرى است مبارزه با حزب توده به مبارزه با طرز تفكر توده ايستى، به‌مبارزه توده ايسم و به ويژه مبارزه با شورويسم بدل شده است. و پس هر گونه طفره از چنين پيكارى و در عوض خود را سرگرم آتش گشايى و نبرد با سازمان حزب توده و بلغورات ته مانده مهاجر آن كه ديگر بندبند لاشه فاسدش در حال پاشيدگى نهايى است، از يك سو گواه زندگى در همان فضاى توده ايستى است و از سوى ديگر، تير در تاريكى افكندن و شمشير به سايه زدن است[4].»
انشعاب و مواضع گرفته شده توسط ملكى، به تمامى حق با او بود.
از مواضع حزب توده مى گذريم كه گفتند ملكى در سفرش به انگلستان درسال ۱۳۲۵ خريدارى مى شود و مواضع او ضدشوروى، ضدسوسياليسم و ضدانقلابى است. و تا آخر حيات حزب ملكى به عنوان عنصرى مطرود و منفور شناخته شد و خواهد شد.
اما ببينيم كه چريك ها در جوابيه شان به كميته مركزى حزب توده از ملكى چگونه ياد مى كنند.
«ظهور يك اپوزيسيون روشنفكرى راست در داخل حزب (دار و دسته رويزيونيستى خليل ملكى و شركا) و انشعاب آن نيز به رهبران خرده بورژوازى حزب توده كمك كرد، تا توده هاى حزبى را عليه آن متشكل كنند و ماهرانه و نيرنگ بازانه ماهيت خود را زير لفافه مبارزه با اين جناح اپورتونيست از توده هاى حزبى بپوشانند[5].»
در اين پاراگراف ۴ اتهام براى انشعاب تراشيده مى شود:
۱- روشنفكر
۲- راست
۳-رويزيونيست
۴- اپورتونيست
آيا اين اتهامات درست است. هرگز. اما ببينيم ريشه اين موضعگيرى ها كجاست. نخستين برخورد مكتوب از آن بيژن جزنى است. «در سال ۱۳۲۶اختلافات داخلى حزب توده بالا گرفت. ملكى و خامه اى روى عقايد خود پافشارى مى كردند پس از شكست فرقه اعتراض ها بلندتر شد.»
در رأس انشعاب ملكى و خامه اى قرار داشتند.... پس از جدايى به تدريج ملكى از ماركسيسم روى گرداند
به دشمن شوروى و حزب توده تبديل شد. و ماركسيسم را تخطئه كرد... ماهيت انشعاب گرايش به راست بود[6].»
جزنى با همه بزرگى هايش متأسفانه در زمينه هايى نتوانست از حزب توده جدا شود. انديشه توده ايسم بخش هايى از ذهن او را فاسد كرده بود. به همين خاطر او نتوانست درك درست ملكى از رابطه غلط شوروى با حزب توده و بالعكس و درك اصولى ملكى از منافع ملكى و حضور يك چپ مستقل را در جامعه ببيند.
اما شعاعيان ملكى را چون جزنى نمى ديد.
«انشعابيون در برابر خط مشى دنباله روانه حزب، خط مشى استقلال داخل حزب را نشاندند. در برابر تكيه به عامل خارجى، تكيه به عامل داخلى يعنى خلق را قرار دادند. در برابر بى پروايى حزب توده نسبت به منافع ملى توجه به منافع ملى را گذاشتند[7].»
به جرأت مى توان گفت كه در بين نيروهاى چپ شعاعيان منصفانه ترين نقد را نسبت به ملكى داشته است. شعاعيان بعدها دو نقد نسبت به حزب سوسياليست ملكى مى نويسد كه مربوط است به فعاليتهاى گروه ملكى در بعد از كودتا، كه متأسفانه اين دو دفتر در دسترس ما نيست[8].
عناصر خلقى درون حزب توده
حضور عناصر خلقى در احزاب اپورتونيست هميشه باعث مخدوش شدن مواضع مى شود چرا كه حزب با پنهان شدن در پشت اين عناصر يك «اين همانى» را به نمايش درمى آورد. اينها خوبند. پس منم خوبم. اين افراد انقلابى اند پس من هم انقلابى ام.
روزبه كه تيرباران شد دفاعيات او به خارج رفت. در آن دفاعيه بلند و بالا، روزبه از همه چيز گفته بود. دليل آنهم روشن بود. روزبه خود در دادگاه گفت:
«عباسى بايد مى مرد و حرف نمى زد. من بايد حرف بزنم و بميرم[9].»
شعاعيان به اين مسئله مى پردازد كه تكليف ما با رهبرى خرده بورژوا و مشى اپورتونيستى حزب توده روشن است. اما آن عناصر خلقى و انقلابى چون روزبه و سيامك و ديگران كه در حزب بودند. پس از انشعاب ملكى چه كردند چرا اينان نتوانستند ماهيت خرده بورژوايى و مشى اپورتونيستى آنرا تشخيص بدهند و با آن برخورد كنند. اگر ملكى پرچم استقلال حزبى را بلند كرد و نتوانست آنرا برافراشته دارد چرا كه كمونيستهاى صديق توده اى پرچم را از دست او نگرفتند. و خود پرچمدار اين حركت نشدند. و آيا اگر انتقادى هم باشد بايد به ملكى كرد يا روزبه، كه تا به آخر خود را تحت رهبرى مشتى خرده بورژوازى اپورتونيست قرار داد.
مشكل ما هميشه با شهدا بوده است. از آنجا كه شهيد در فرهنگ ما بار مذهبى و قداست داشته است. در فرهنگ چپ نيز قداست مذهبى ناخودآگاه، به قداست انقلابى افزوده شد و شهيد مبرّى شد از انتقاد و كاستى و خطا.
ارانى كه در زندان كشته شد احدى جرأت نكرد از ورود او به جرگه كامبخش انتقاد كند و بگويد ارانى در زندان چپروى كرد و مرگ او اگر با ملاحظه اى بيشتر در زندان حركت مى كرد اجتناب پذير بود.
وقتى نيما كتاب پسيكولوژى ارانى به دستش رسيد نامه اى به او نوشت. و به ارانى گفت: از بزرگى تو همين بس كه در ايران كسى نيست اين كتاب ترا بفهمد. تو مى توانى سازنده يك نسل باشى[10].
اما ارانى چه كرد. جلسات هفتگى خانه خود را كه مراجعه كننده بسيارى داشت تعطيل كرد. مجله دنيا را كه بلندگوى چپ بود بست و خود را محدود كرد به جلسات بسته حزبى و نوشتن چند جزوه داخلى و تعليمى با تيراژى محدود و در آخر زندان. و در زندان هم با اعتصاب غذاهاى بى مورد خود پليس رضاخانى را به آن نتيجه رساند كه وجود او مضر و خطرناك است. و او را در سلولى تيفوسى حبس كردند تا از بى غذايى و بى دارويى كشته شود. آن هم دو سال مانده به سقوط رضاشاه.
روزبه، سيامك، مبشرى چه كردند؟ نقش آنها در حزب چه بود؟ و به طور كلى آيا اين عناصرند كه به حزب هويت مى دهند يا اين حزب است كه مُهر خود را بر عناصر مى كوبد. و به ديگر سخن، عناصر خلقى در يك حزب اپورتونيست چه مى توانند بكنند.
از دو حال خارج نيست. يا آن عناصر در آن حزب مى مانند و به افزارى در دست اپورتونيست ها بدل مى شوند همان كارى را كه روزبه و سيامك، مبشرى و ديگران كردند و يا آنكه اين عناصر گوهر اپورتونيستى حزب را تاب نمى آورند و در صدد اصلاح آن برمى آيند. كه اصلاح اپورتونيسم ممكن نيست، مگر انهدام آن. پس بيرون مى آيند و با شكل دادن به جريانى سالم از بيرون با اپورتونيسم مبارزه مى كنند.
حزبيت حزب در نزد توده اى هاى آن روز و بعد، خود امرى مقدس بود. حزب تابوى توده اى ها شده بود. اسكندرى با آنهمه جلال و جبروت و بزرگى تا آخر نتوانست از حزب جدا شود. با آنكه شايد او تنها كسى بود كه به تمامى حوادث حزب آگاه بود. خاطراتش خود مؤيد اين امر است. اما تا پشت در حزب آمد، نتوانست خارج بشود. براى او حزبيت حزب مقدس بود. درست مثل انكار خدا توسط يك متعبد دينى. اگر در وجود همه چيز شك بكند در وجود خدا نمى تواند شك بكند.
توده اى ها در همه چيز شك مى كردند. اين شك ريشه در واقعيات عينى داشت اما به حزب كه مى رسيدند ديگر نمى توانستند جلو بروند. پس در خود شك مى كردند. به‌عقل قاصر خود كه از درك حكمت عاليه قاصر بودند.
به همين خاطر صداى مخالف در حزب مصدر هيچ اصلاحى نشد. و اگر كسى خواست حرفى بزند چاره و تنها راه را انشعاب ديد. انشعاب ملكى انشعاب اول و آخر نبود. شعاعيان درست مى گويد: «بين ملكى و روزبه، ملكى قابل احترام تر است تا روزبه». ملكى كه به عدم استقلال حزب نه گفت و روزبه اى كه خود را تا به آخر درخدمت همين وابستگى قرار داد و حرف نزد. شعاعيان در آخرين بخش نامه اش هشدار مهمى به چريك ها مى دهد:
«سازمان چريكهاى فدايى خلق با مزاجى پذيرا، در چنين فضاى مرسوم شورويستى نفس مى كشد. اى كاش چنين نبود و دست كم زين پس چنين نباشد[11].»
چريك ها و مسائل جهانى
چريك ها در پاسخ شان به «بقاياى رهبران حزب توده» اعلام مى كنند كه اختلاف بين چين و شوروى «سرگرمى سازمان هاى سياسى روشنفكران خارج از كشور است» و آنها نظرات رويزيونيسم جديد، مثل گذار مسالمت آميز، صلح اجتماعى، سازش اپورتونيستى با امپرياليسم در مسئله جنگ و صلح و غارت مستعمرات، عدم لزوم ادامه مبارزه طبقات در جامعه سوسياليستى، بند و بست با محافل مرتجع را ضرورت فورى و فوتى جنبش انقلابى ايران نمى دانند و تنها به دو مسئله گذار مسالمت آميز و نظر به صلح اجتماعى كه اهميت بيشترى دارند پاسخ مى دهند.
شعاعيان اما، اينكار را فرار از مبارزه ايدئولوژيك مى داند و مى پرسد اگر «سازش اپورتونيستى با امپرياليسم در مسئله جنگ و صلح و غارت مستعمرات» ارتباط مستقيمى با وظيفه تاريخى ما ندارد پس به چه كسى ارتباط دارد و آيا جنبش كمونيستى ايران جزئى از جنبش جهانى كمونيستى هست يا نه و اگر هست كه هست غلتيدن در فضاى ملى و زندگى متصل در فضاى ايدئولوژيك سرمايه دارى ملى چه معنايى دارد. و باز اگر چريك ها بر اين باورند كه ارائه نظريات قطعى چند صدايى را در جنبش كمونيستى ايران مى پذيرند چرا نسبت به كسانى چون خود او كه موضع مشخص در برابر چين و شوروى دارد برخوردى افتراآميز مى كنند (كه اشاره شعاعيان به نقد مؤمنى بر كتاب انقلاب است).
شعاعيان درست مى گويد. اما نداشتن نظريه اى منسجم در مورد مسائل جهانى كمونيستى كه آن روزگار به اختلاف چين و شوروى معروف بود برمى گشت به تشكيل گروه پيشتاز جزنى. جزنى بر اين باور بود كه طرح مسائل جهانى و اختلاف چين و شوروى باعث تشتت و انشعاب در گروه خواهد شد. جزنى و ظريفى طرفدار شوروى و سوركى طرفدار نظريات چين بود.
جزنى مى گفت، مسئله امروز ما برداشتن سدهاى نظرى و عملى از جلو پاى جنبش است. وقتى مسائل جهانى براى ما مبرم شد ما به آن پاسخ خواهيم داد. اين پاسخ داده نشد علت آن بود كه اطلاعات دقيقى از آنچه شوروى از سال ۱۹۱۷ به بعد افتاده بود نداشتند. اين اطلاعات بايد توسط حزب كمونيست ايران منتقل مى شد. حزبى كه بيشتر رهبران آن با لنين و استالين نزديك بودند و آنچه در آنجا اتفاق افتاده بود را از نزديك درك كرده بودند. اما از آنان كسى جان به سلامت نبرد. همگى آنها جز يك نفر درتصفيه هاى استالينيستى كشته شدند. اين كشتار نقطه خوبى بود براى بررسى آنچه درشوروى اتفاق افتاده بود. اما سركوب وحشتناك دوران رضاشاهى رابطه ديروز و امروز جنبش كمونيستى را گسسته بود. ارانى و گروه او كه قصد داشتند حزب كمونيست را احيا كنند هيچ اطلاعى نه از شوروى داشتند و نه از استالين.
وقتى تصفيه هاى استالينى كه در واقع از بين بردن اپوزيسيون داخل حزب و جامعه بود تنها يك نفر توانست اين مسئله را ببيند و آنهم يوسف افتخارى بود كه از سال ۱۳۰۸ در زندان بود. بعدها همين محكوم كردن اعدام ها از سوى او و اينكه استالين مى خواهد تزار بشود، پرونده تروتسكيستى افتخارى شد و توده اى ها اجازه ندارند كه او فعاليت بكنند.
بعد از شهريور ۱۳۲۰ و آمدن حزب توده به ميدان سياست ايران اين گونه تبليغ مى شد كه علت شكست جنگل برمى گشت به چپ روى سلطانزاده كه توسط استالين اعدام شد و علت دستگيرى ۵۳ نفر برمى گشت به خيانت سران حزب كمونيست كه آنها نيز به همين علت اعدام شدند.
پس اين تبليغات مخرب و گمراه كننده حزب توده كه منطبق بر واقعيات تاريخى نبود چپ ايران را از دو مسئله مهم تاريخى دور كرد و اجازه نداد تا با بررسى اين دو واقعه بتواند بفهمد در شوروى چه اتفاقى افتاده است.
بعدها شعاعيان از يكى از همين وقايع، جنبش جنگل شروع كرد و به نقد لنينيسم رسيد اما شعاعيان متأسفانه بر اعدام رهبران حزب كمونيست نپرداخت. چرا كه حقانيتى براى حزب كمونيست و حزب عدالت قائل نبود.
دو واقعه ديگر مى توانست چشم چپ را باز كند و حداقل شروعى براى پژوهش او باشد:
۱-نقش شوروى در شكست فرقه دمكرات
۲- آلت فعل كردن حزب توده براى سياست هاى شوروى
شكست فرقه با كمك تبليغات حزب توده توجيه شد. امريكا بمب اتم داشت شوروى را تهديد اتمى كرد. و شوروى مجبور به عقب نشينى شد. كه اينگونه نبود در بايگانى وزارت امور خارجه امريكا چنين اولتيماتومى موجود نيست. مسئله نفت شمال بود معامله روس ها روى فرقه.
در مورد حزب توده مسئله به گونه اى ديگر توجيه شد: حزب كه از ابتدا منكر اين واقعيت بود و آنرا با انترناسيونال پرولترى ناب توجيه مى كرد.
عده اى ديگر اشكال را از طرف ايران يعنى حزب توده مى ديدند و آنرا به بى پرنسيبى حزب مربوط مى كردند. خليل ملكى منتقد حزب در ابتدا چنين نظرى داشت.
در مورد تصفيه هاى سالهاى ۱۹۳۰ به بعد و كشتارها و نظام پليس حاكم توجيه به گونه اى ديگر بود.
استقرار سوسياليسم با مخالفت هايى از سوى بورژواها، كولاكها، و خرده بورژوازى روبه رو مى شد. پس به ناچار پرولتاريا بايد با قاطعيت اين مقاومت هاى ارتجاعى را درهم مى شكست. و در اين بين افراط و تفريط ها اجتناب ناپذير بود. مهم استقرار سوسياليسم بود.
استالين با همه خشونت هايش اين گونه توجيه مى شد. او معمار سوسياليسم درشوروى بود. پس خشونت هاى او نسبت به مخالفين حزبى اش در برابر كار بزرگش كه ساختمان سوسياليسم در شوروى بود كمرنگ مى شد.
در واقع تحليل مؤمنى نظريه پرداز چريكها در سالهاى ۵۴-۱۳۵۲، برگرفته از نظر بيژن جزنى بود. استقرار سوسياليسم در زمان استالين همراه با خشونت هاى قابل گذشت و روى كار آمدن رويزيونيسم ها كه در رأس آن خروشچف بود از كنگره بيست به بعد يعنى مدتى بعد از مرگ استالين.
چينى ها بعد از كنگره بيست از شوروى فاصله گرفتند. آنان در ابتدا انتقاد از استالين را برنتافتند و رويزونيسم خروشچفى از اينجا شكل گرفت. اما چينى ها داعيه رهبرى جنبش جهانى را داشتند كه روس ها تن ندادند.
رفته رفته اين اختلاف بالا گرفت. و در آخر به سوسيال ـ امپرياليسم شوروى رسيدند. سوسياليسم در حرف، امپرياليسم در عمل.
همين مرزبندى به درون حزب توده كشيده شد. ابتدا فروتن و قاسمى و سغايى بهطرفدارى از چين انشعاب كردند و بعد تشكيلات اروپايى حزب. سازمان انقلابى حزب توده نتيجه اين انشعاب بود.
اما جزنى بينابين را گرفت، نه سوسياليسم حزب توده، نه امپرياليسم سازمان انقلابى، بلكه رويزيونيسم. رويزيونيستى كه به باور جزنى و مؤمنى يك انحراف در روبناى سوسياليستى بود و دير يا زود با حركت پرولتاريا به نفع سوسياليسم حل خواهد شد. و تفكرات خرده بورژوازى از حزب جارو خواهد شد.
از جزنى به بعد جنبش چپ اطلاعات دقيقى از تحولات شوروى نداشت. و از آنجا كه مسائل مبرم ترى داشت سعى مى كرد توان و ظرفيت هاى خود را حل معضلات روزانه خود بكند.
حل مسئله شوروى نيازمند اطلاعات و كادرهاى قوى و تئوريك بود و بالاتر از همه نيازمند زمان بود كه دست چريكها در همه اين عرصه ها خالى بود.
پس حل اين مسئله را به زمانى موكول مى كرد كه از قدرت و امكانات كافى برخوردار باشند. اينكار غلط نبود. ضعفى بود كه بايد براى آن چاره اى انديشيده مى شد. اما ديكتاتورى فرصت چاره جويى را نمى داد.
شعاعيان از معدود كسانى بود كه با فراست و تيزهوشى بسيار دريافت در شوروى چه اتفاقى افتاده است و خواهد افتاد. اما جنبش براى قانع شدن نيازمند كار تئوريك و اسناد و مدارك بسيار بود و از اين حيث كمبودها بسيار بود.
بعد از سال ۱۳۵۷ كه درها گشوده شد. چريكها رهبران فرهمند سالهاى ۵۰-۱۳۴۰ خود را از دست داده بودند آنانى كه رهبرى را غصب كرده بودند توده اى هايى بودند دست چندم. حتى توده اى ناب هم نبودند. توده اى هايى نابلد كه مى خواستند از منابع پاستوريزه شده حزب توده راز تحولات شوروى را بيابند.
بيهوده نبود كه از رويزيونيسم عقب نشستند و به «سوسياليسم واقعاً موجود» رسيدند. سوسياليسمى كه نه واقعى بود نه موجود. و اين اوج بى خبرى اپورتونيسمى بود كه حتى مسلح هم نبود ديگر.
[1]. بيانيه چريكهاى فدائى خلق
[2]. مسعود احمدزاه، هم استراتژى و هم تاكتيك
[3]. انوشيروان لطفى از بيژن نقل مى كرد
[4]. آنچه در گیومه ها مى آيد به تمامى از نامه هشتم شعاعيان است.
[5]. ص ۷۶ بيانيه چريكها
[6]. تاريخ سى ساله، جلد اول
[7]. شعاعيان ص ۱۷۵ نامه هشتم
[8]. چه خوب بود دارندگان اين آثار، با اينترنتى كردن اين كتابها، آنها را در دسترس مشتاقان قرار می دادند و بدين شكل دلبستگى هايشان را به مؤلفين آنها نشان مى دادند.
[9]. سروان عباسى افسر اخراجى ارتش كه دستگير شد و پس از شکنجه های بسيار حرف زد و سازمان نظامى لو رفت.
[10]. زندگى نيما، شمس لنگرودى
[11]. صفحه ۱۸۱، نامه هشتم
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر