مهوش و فروغ (بخش پايانی)، مسعود نقره‌کار
" ....روز اول که جذامی ها را ديدم حالم خيلی بد شد...وحشتناک بود. توی جذامخانه يک عده زندگی می کنند که همه خصوصيات و احساسات يک انسان را دارند، اما از چهره ی انسانی محرومند. من زنی را ديدم که صورتش فقط يک سوراخ داشت و از توی اين سوراخ حرف می زد. خُب، وحشتناک است، ولی مجبور بودم اعتمادشان را جلب کنم . با اينها رفتارخوبی نکرده بودند. هرکس به سراغ شان رفته بود در حقيقت عيبشان را نگاه کرده بود. اما من، به خدا می نشستم سر سفره شان، به زخمهايشان دست می زدم ، به دست و پايشان که انگشت نداشت دست ميزدم ، اينطوری بود که به من اعتماد کردند، حالا هم يکسال از آنوقت می گذرد، يک عده شان هنوزبرای من کاغذ می نويسند. مرا حامی خودشان می دانند. عريضه می نويسند که بدهم خدمت .... يا به وزير بهداری بدهم و بگويم که برنج جذامی ها را می دزدند، غذا ندارند، حمام ندارند...."(۱)
واينگونه بود که فروغ صدائی ماندگار شده‌است:
"....
صدا،صدا،صدا
صدای خواهش شفاف آب به جاری شدن
صدای ريزش نورستاره بر جدارمادگی خاک
صدای انعقاد نطفه‌ی معنی.
و بسط ذهن مشترک عشق...."(۲)
و باز صدای فروغ بود، و هست. ازاو پرسيده بودند:
"از اين دوازده روزکه باجذاميان بودی کدام لحظه برای شما جالب تر و کشنده تر بود؟"
و فروغ پاسخ داده بود:
" همه لحظه‌ها. توانستم خودم را آزمايش بکنم با يک جور خوشحالی برگشتم . توانستم کاری بکنم که آدمهائی که هيچوقت محبت نديده بودند مرا دوست داشته باشند. به من اعتماد داشته باشند. وقتی از آنها جدا می شدم مرا دعا ميکردند. خودم را دريک مرحله‌ی زندگی آزمايش کردم. دربرابر آدمهائی که هيچ چيز نداشتند. آزمايش خيلی جالبی بود. توی جذامخانه همه چيز و هر لحطه جالب است..."(۳)
محل کارِمن، مرکز درمانی جذاميان پائين تر از ميدان شوش بود، درمانگاهی که دو نوع بيمار جذامی داشت، بيماران سرپائی که برای انجام آزمايش و معاينه و گرفتن دارو مراجعه می کردند، و تعدادی بيمار بستری که از بهکده ها و شهرستان ها برای انجام عمل جراحی ترميمی و يا فيزيوتراپی و... به تهران فرستاده می شدند. اينها بخش هائی از بدن شان را ازدست داده بودند وجائی برای اسکان نداشتند. دو اتاق درمانگاه را به آن ها اختصاص داده بودند، حدود ۱۰ تخت، اتاقی برای مردان و اتاقی برای زنان.
روزهای نخست، بعد از معاينه بيماران سرپائی سراغ بيماران نگه داری شده در اتاق ها می رفتم.
مردانی شبيه به مردان "خانه سياه است" را ديدم.
"من از تبريز اومدم، واسه ی پای مصنوعی"
وقتی عينک دودی از چشم برداشت، دو تيله ی سفيد و شيری درچشمخانه‌اش ميخکوبم کرد. و ديگری باصورتی بدون بينی با دهانی بدون لب به آن چشم ها می خنديد. و زنی که با دستانی بدون انگشت آينه کوچک اش را پاک می کرد.
و من هر چه در اين دو اتاق می شنيدم حرف های فروغ بود.
" .....آنجا يک مرد جذامی را ديدم که تقريبا" تمام بدنش فلج بود. لبهايش هم فلج بود و لبش را با دست بلند می کرد تا بتواند حرف بزند. چشم‌هايش هم کوربود. با اينهمه تا مرا می ديد می گفت: آخرمن چند دفعه عريضه بنويسم که زنم را بفرستيد پيش من. من جذامی ام ، اما زنم سالم است و می خواهد با من زندگی کند..."(۴)
"...زن های جذامی خيلی عجيب هستند. تمام زيبائی شان را از دست داده انداما هر روز سرمه می کشند. انگشتهايشان که جذام آنرا خورده پراز انگشتراست. گردنبند و النگوی مرا هم گرفتند. توی اتاقشان پراست از آينه و نظر قربانی . خوب ، آدمند ديگر....."(۵)
و جوان ترين زن التماس می کرد کارش را زودتر راه بياندازم تا به مشهد برگردد. می گفت قرار است عروس شود:
"...من آنجا درعرض دوازده روز، چهار عروسی ديدم.....اينها هم آدمند و عشق سرشان ميشود. سابقا" حق نداشتند که با هم عروسی کنند، حتی شنيدم که يک مرد جذامی عاشق يک زن جذامی شده بود کشته شده بود. اين مرد را در تبريز اعدام کردند. آره ، سابقا" عشق ممنوع بوده، و در عين حال خيلی رايج....اما حالا اجازه دارند که با هم ازدواج کنند....و چقدر بچه هست توی جذامخانه . بچه، بچه، بچه وول ميزنند. خوشبختانه بيشترشان سالمند...بچه‌های کوچک، بچه های خيلی قشنگ..."(۶)
از فروغ پرسيده شده بود : " جذامی ها چه می خواستند؟":
"...معلوم است، همان چيزهائی که ما می خواهيم...زندگی بهتر، تفريح،غذا،عشق، وچون ندارند، خودشان را يک جوری سرگرم می کنند، بعضی هاشان نقاشی می کردند. سرگرمی‌است ديگر...صبح تا شب با هم گپ ميزنند. حتی پيرمردها با هم دو دوزبازی ميکنند...يک روزتمام از صبح تا شب. يا بيخودی بيل ميزنند، در حاليکه دانه ندارندکه توی باغچه بکارند. زنهاو دخترها هم آب می آورند. سرمه ميکشند..." ، " نوميدی؟ نوميدی آنجا معنی ندارد، جذامی ها وقتی به آنجا وارد ميشوند، از حد نوميدی گذشته‌اند. من آنجا بيشتر آدمهائی ديدم که به زندگی علاقه داشتند. مردی ديدم که صورتش يک بقچه بود، باورکنيد، فلج بود، هميشه تو آفتاب می نشست و آسمان را نگاه ميکرد. وقتی دکتر می خواست بهش آمپول بزند، جيغ می کشيد و ميگفت:" تو ميخواهی مرا بکشی، من ميخواهم زنده باشم، من می خواهم زنده باشم...توی دنيای جذامخانه، که دنيای محصوری هم هست، جذامی ها آرزوهايشان، خواست هاشان و تمايلاتشان را با اين دنيا مطابقت ميدهند. خودشان می دانند که زندگی شان همين است که هست و ميدانند که مردم بهرحال آنها را بچشم غريبه نگاه خواهند کرد. من فکر ميکنم که زندگی در آنجا عادی ميگذرد. البته برای من دردناک است، اما آنها خودشان اين زندگی را بعنوان سرنوشت مشترکشان قبول کرده اند. اينهم سهم آنهاست از زندگی" (۷)
فروغ در"خانه سياه است" با به تصويرکشيدن آن چه دراين چند جمله گفته است، عشق به زندگی و انسان، و آرزوی تغيير و دگرگونی را نشان می دهد، اما برای او دردناک است که " اينهم سهم انهاست از زندگی"، و او نمی تواند کاری برای آن ها بکند.
" واين منم
زنی تنها
درآستانه‌ی فصلی سرد
در ابتدای درک هستی آلوده‌ی زمين
وياس ساده و غمناک آسمان
و نا توانی اين دستهای سيمانی".( ۸)
فروغِ خانه‌های سياه
فروغ فرخزاد ازبزرگترين شاعران معاصرايران را شعرش وشهامت روشنفکرانه‌اش ماندگار و جاودانه کرده است. او به عنوان شاعری انديشمند، با غلبه‌ی گرايش قدرتمند انديشه‌های انسانی و اجتماعی، زنی آينده نگر وستيزنده با هرآنچه آدمی را از انسان بودن و آزادانديشی تهی می کند، بود. تابوشکنی بی پروا وعريان گو، عاشقِ عشق و زندگی و انسان، تشنه دگرگونی و نوع آوری، وعبورکننده از مرزهای ضداخلاقی‌ای که اخلاق جا زده شده بود، و به همين خاطرنه فقط مذهبيون او و کلام‌اش را " بی عفت و بی حجاب" خوانده و می خوانند حتی برخی از روشنفکرها و تحصيلکرده ها و اهل قلم و نشر نيز راه مذهبيون رفته‌اند .(۹)
فروغ در کردارنشان داد"جعبه ی حرف" نيست، و شعرش شيره جان ِعاطفه و ادراک و فکر و کردارش است. او پرتو زيبائی های " ويرانه‌های خاموش" نيز بود. فروغ خانه‌های سياه بود .
هم امروز"خانه سياه است"، با بيش از نيم قرن عمر(۱۰)، نشانه ی شکوه حضور شاعرانه‌ی شاعری انسان دوست است. "خانه سياه است" بازتاب انديشگی انسان بزرگواری ست که نمی خواست خود را در "ابتذال زندگی گم" کند.
".... دنيای مجرد آدم بايد تنيجه گشتن و تماشا کردن و تماس هميشگی با دنيای خارجی باشد. آدم بايد نگاه کند تا ببيند و بتواند انتخاب کند. وقتی آدم دنيای خويش را ميان مردم و در ته زندگی پيدا کرد، آنوقت می تواند آن را هميشه همراه خودش داشته باشد. و در داخل آن دنيا ، با خارج تماس بگيرد...نبايد فرار کرد و نفی کرد. بايد رفت و( زندگی) را تجربه کرد. حتی زشت ترين و دردناک ترين لحظه هايش را...." (۱۱) ، " ....من در شعر خودم، چيزی را جستجو نمی کنم. بلکه در شعر خودم، تازه خودم را پيدا می کنم..." (۱۲)
"... روی خاک ايستاده‌ام
با تنم که مثل ساقه‌ی گياه
باد و آفتاب و آب را
می مکد که زندگی کند..." (۱۳)
و با چنين زمينه ی انديشگی‌ای به پرسش درباره جذاميان پاسخ می دهد: - عاطل بودن، بيهوده بودن، بی حرکت بودن، بهرحال توی زندگی ما هم هست؟
" ...بلی، فکراصلی فيلم هم همين بود. زندگی جذامی ها می تواند نمونه ای باشد از زندگی عمومی ما. نمونه ای باشد از يک آدم معمولی، يک رهگذرکه راه می رود ولی ما دردهايش را نمی بينيم، و نمی دانيم. يک همچو فکری را می خواستم توی فيلم بگنجانم. می دانيد که اول فيلم را با يک آينه شروع کرده ايم . اين مظهر آدمی است که زندگی خودش را وی آينه نگاه ميکند. توی هر آينه ای."(۱۴)
- فکر می کنيد آن زنی که بقول خودتان صورتش فقط يک تکه گوشت است، چرا زندگی می کند؟ چه چيز او را بزندگی بسته؟ چه حسی او را وادار به طلب زندگی ميکند؟
"...همان حسی که ما را وادار ميکند. علاقه بزنده بودن مخصوص زنده هاست. فکر ميکنم زنده بودن يک چيزی است غير از دست داشتن ، يا پا داشتن. همينکه من فکر ميکنم که جريان دارم، هستم. زنده بودن است. جذامی هم همين حس را دارد. البته مردمی که کمترفکرميکنند بيشتر به زندگی علاقه دارند. بيشتر ميخواهند زنده باشند. برای زندگی خوبست . برای اينکه مرگ پايان همه‌ی چيزهاست.(۱۵)
- در اين فيلم درمورد احساس عاطل بودن و بيهودگی زياد تکيه شده است. آيا اين فيلم به طورکلی تصويری از يک اجتماع در بسته و محصور نيست؟
" چرا، اصلا" فيلم براساس اين فکر ساخته شده، اين زندگی- زندگی جذامی ها- می تواند هر جای ديگر نيز باشد، هر زندگی ديگری نيز باشد. آدم هر گوشه زندگی‌اش را نگاه بکند ممکن است يک جذامی پيدا بکند. کسی هم که شب و روزش را توی کافه ميگذراند بهر حال يک جذامی است. يک زندگی يکنواخت دارد...توی فيلم هم يک جذامی هست که مدام راه ميرود، ميرود و بر ميگردد..."
"...
و گوش می کنم: نه صدائی
وخيره می شوم: نه زيک برگ جنبشی
و نام من که نفس آن همه پاکی بود
ديگر غبار مقبره ها را هم
برهم نمی زند." (۱۶)
"...و زشتی مفهوم مادی ندارد. نه جذامخانه و نه جذامی ها زشت نيستند. اگر بهمين زشتی به عنوان يک آدم نگاه کنيد زيبائی می بينيد. وقتی يک مادر جذامی را می بينيد که دارد بچه‌اش را شير می دهد يا برای او لالائی می خواند چطور می توانيد بگوئيد : اين زشت است. زشتی فقط در برخورد اول بچشم می خورد، بعد آدم به مرحله‌ی برخورد انسانی می رسد. می فهمد که اينها هم يک مشت آدمند..."(۱۷)
".... آيا در اين ديار کسی هست که هنوز
از آشنا شدن
با چهره‌ی فنا شده‌ی خويش
وحشت داشته باشد؟
آيا زمان آن نرسيده ست
که اين دريچه شود بازباز
وآسمان ببارد....؟" ۱۸)
کسی که به دنبال اين است تا برايش "احتياج، کلمه ای بی معنی شود"، اين سؤال که وقتی:" ...فهميديد فيلم شما برنده‌ی جايزه‌ای شده است چه احساس کرديد؟ را اينگونه پاسخ می دهد:
" ... اصلا" قضيه برايم بی تفاوت بود. من لذتی را که بايد ميبردم از کار برده بودم. ممکن است يک عروسک هم به من جايزه بدهند، عروسک چه معنی دارد؟ جايزه هم يک نوع عروسک است. مهم اينستکه من بکارم اطمينان داشته باشم و احساس رضايت بکنم، حالا اگر تمام مردم دنيا هم جمع بشوند و مثلا" تخم مرغ گنديده بمن بزنند، مهم نيست. اگر اين اطمينان و رضايت شخصی نباشد، تمام جايزه های فستيوالهای دنيا را هم که توی سينی بريزند و برايم بياورند ، ارزش ندارد..."(۱۹)
"......من می خواستم و می خواهم بزرگ باشم. من نمی توانم مثل صد هزار مردم ديگری که در يک روز به دنيا می آيند و در روزی ديگر از دنيا می روند بی آنکه ار آمدن و رفتنشان نشانه ای باقی بماند زندگی کنم...."(۲۰)
و بزرگ ماند خالقِ"خانه سياه است" وبزرگ می ماند فروغی که به "خورشيد پيوست"، فروعی که هيچکس بسانِ شاملو حق مطلب در باره‌اش ادا نکرد.
"...
جريان باد را پذيرفتن
و عشق را
که خواهر مرگ است.
و جاودانگی رازش را
با تو در ميان گذاشت.
پس به هيئتِ گنجی در آمدی، بايسته و آزانگيز
گنجی از آن دست
که تملکِ خاک را و دياران را
از اين سان
دلپذير کرده است!
*
نامت سپيده دمی ست که بر پيشانی آسمان می گذرد
-متبرک باد نام تو!-
وما همچنان
دوره می کنيم
شب را و روز را
هنوز را...." (۲۱)
ـــــــــــــــــــــــــ منابع و توضيح ها:
۱-خاطرات فروغ ( مجموعه آنچه که در گيومه آورده شده به عنوان نقل قول فروغ يا از قول فروغ را من از متن کُپی شده ای که قديمی ست بر داشته ام، و به منابعی که ويرايش شده ی اين خاطرات و مصاحبه را منتشر کردند، دسترسی نداشته و ندارم و در اينترنت هم به طور کامل خاطرات و مصاحبه را پيدا نکردم)
مجله روشنفکر، گفت و گو با فرج صبا. (گفتگوی فرج صبا با فروغ و گلستان، مجله روشنفکر، اسفند ۱۳۴۲)
۲- ايمان بياوريم به آغاز فصل سرد
۳- و ۴ و ۵ و ۶و ۷ : منبع شماره ۱
-ضياء موحد، فروغ فرخزاد در رفتار با تصوير، شعر و شناخت، تهران، مرواريد، ص ۱۳۵.
۸- ايمان بياوريم به آغاز فصل سرد
۹- چند نگا و ديدگاه در باره فروغ:
الف: نظرعلی خامنه‌ای در باره شعر فروغ:
".... آن‌جايی که به مسائل دل و عواطف و اينها می‌پردازيد، حد نگه داريد؛ يعنی‌آن حالت عفاف و حجاب را حفظ کنيد. اين را بدانيد شعری که آن وقت فروغ فرخزاد می‌گفت، در دنيای روشنفکری آن زمان هم کسی قبول نداشت. خب، ما با اينها مواجه بوديم، روبه‌رو بوديم؛ همين‌هايی که شب توی قهوه‌خانه‌ها و کافه‌های تهران می‌نشستند و عرق‌خوری می‌کردند و آنها را از مستی روی دوش می‌کشيدند می‌بردندشان خانه، چون نمی‌توانستند بروند، انها هم معتقد نبودند که شعر باز و عريان مثل بعضی از شعرهای فروغ فرخزاد بايد گفته شود. اين در حالی بود که آن زمان، فرهنگ، فرهنگ ديگری بود؛ اصلاً زمانه، زمانه واقعيات تخل و زشت و مستهجنی بود که حالا گوشه‌ای از آن هم در شعر بعضی از شعرای آن روز خودش را نشان داده بود....." http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910516000729
ب: "...دبير همايش شاعران ايران و جهان در پاسخ به پرسشی درباره حذف نام “فروغ فرخزاد” از کتاب شعر شاعران ايران و جهان گفت: ما يک ديپلماسی فرهنگی داريم و يک ديپلماسی دولتی، به همين دليل نام “فروغ فرخزاد” گرچه در ميان مخاطبان شعر شناخته شده اما به دلايل مختلفی در اين کتاب نيامده است. http://aftabnews.ir/vdciy3a3.t1ayy2bcct.html
نام «فروغ فرخزاد» از کتاب شاعران ايران و جهان حذف شد
ج: ".......يادمه سال ۸۴ بود و دانشجوی دوره ليسانس بوديم و سرمون در می‌کرد برای همايش گذاشتن و انجمن تشکيل دادن و ... . برنامه ريزی کرده بوديم برای يک همايش راجع به فروغ فرخزاد، همه کارها و مجوزها رو انجام داديم موند مسؤل حراست دانشگاه که يک حاج‌آقايی بود که تنها تحصيلات حوزوی داشت. هيچی ديگه رفتيم پيش ايشون اول موافقت کردند بعد گفتند اسم اين کسی که راجع بهش همايش گذاشتيد چيه؟ گفتيم فروغ فرخزاد، يک دفعه گفت چی؟ يک زن خواننده؟؟ هر چی گفتيم بابا حاج آقا خواننده نبوده که يک شاعر بزرگ ايرانی بوده حتی با رژيم پهلوی هم مشکل داشته، گفت نه شما داريد منو گول می‌زنيد. تمام هزينه‌ها و برنامه‌ها برباد رفت" http://www.baharnews.ir/vdcawin6.49n0015kk4.html
جلوگيری از برگزاری نمايشگاه شخصيت و شعر فروغ فرخزاد در آثار ۳۸ هنرمند
د: نگاه کنيد به " يادداشت ناشر"،(انتشارات مرواريد) بر"ديوان اشعار فروغ فرخزاد" " تهران ۱۳۷۱" . بر"يادداشت ناشرِ" اين ديوان سانسور شده، ناقص و دستکاری شده، سعيد يوسف نقدی نوشته است که در دو منبع زير می توانيد، بخوانيد:
-سعيد يوسف، جراحی تبسم بر لبان شعر، "شعروسانسور در جمهوری اسلامی"، نشريه ديدار( آلمان)، شماره ۴و۵و۶، سال اول دی ماه ۱۳۷۶
- بخشی از تاريخ جنبش روشنفکری ايران، جلد سوم، انتشارات باران ( سوئد)، سال ۲۰۰۲
۱۰- فيلم کوتاه ” خانه سياه است “درباره جذامخانه بابا باغی تبريز اثر فروغ فرخزاد http://www.forum.98ia.com/t261994.html
جمیله ندایی، خانه هنوز سیاه است، http://cinemaye-azad.com/1391/08/28/745/
بیژن باران، تحلیل خانه سیاه است فروغ http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=24133
The House Is Black - خانه سیاه است. http://www.youtube.com/watch?v=NNZnISyNMUY http://www.azer-online.com/azer/?p=7700
خانه سیاه تر از همیشه : http://filmartic.wordpress.com/2010/04/03/the-house-is-black/
۱۱ و ۱۲ – کيهان لندن
۱۳- تولدی ديگر.
۱۴ و ۱۵- منبع شماره۱
۱۶- تولدی ديگر
۱۷- منبع شماره۱
۱۸- تولدی ديگر
۱۹-منبع شماره ۱
۲۰-نگاه کنيد به فيس بوک، "خانه سياه است."
۲۱- احمد شاملو، مرثيه های خاک، سال ۱۳۴۸
مطالب ديگر:
فروغ از تبار شاعران دل سوخته
http://forough-lyrics.mihanblog.com/
وبلاگ طرفداران فروغ
http://reticence.ir/post/category/1
زندگی با فروغ/ فرزند خوانده فروغ از فروغ می گوید:
http://www.youtube.com/watch?v=KnQZ9QaTyQU
http://reticence.ir/post/239
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر