" یـخ شـکـسـتـگـی فـرهـنـگـی " در شـوروی پـیـشـیـن
تـوفـان آراز
تـوفـان آراز
ایـن حـامـیـان جـامـعـۀ ارتـجـاع
مـنـزجـرنـد ز عـصـری
بـا اردوگـاه هـای کـار اجـبـاری خـالـی،
امـا بـا سـالـن هـای شـعـر،
مـمـلـو ز وجـود جـمـاعـت.
" وارثـیـن اسـتـالـیـن "(1962)
جـفـجـنـی آلـکـسـانـدروویـچ جـفـتـوشـنـکـو
( Jevgenij Aleksandrovitj Jevtusjenko )
( 2017 - 1932 )
زمـیـنـه
تـحـقـق سـانـتـرالـیـزاسـیـون فـرهـنـگـی، هـدف نـهـایـی سـیـاسـت فـرهـنـگـی حـزب کـمـونـیـسـت شـوروی1، مـسـتـلـزم نـیـل حـزب بـه اسـتـیـلا بـر عـرصـۀ فـرهـنـگ بـود، و ایـن امـر نـیـز بـه نـوبـۀ خـود انـحـلال تـشـکـلات فـرهـنـگـی گـونـاگـونـی را در شـوروی اقـتـضـاء مـی نـمـود، کـه پـیـشـا یـا پـس از انـقـلاب اکـتـبـر 1917 پـدیـد آمـده، در دهـۀ 20 دارای فـعـالـیـت شـدیـدی بـودنـد.
پـروسـۀ انـحـلال تـشـکـلات فـرهـنـگـی در شـوروی نـسـبـةً درازمـدت، مـشـحـون از مـنـازعـات بــود، و اخـتـتـامـش را بـا مـنـحـل گـشـتـن سـازمـان نـمـایـنـدگـان هـنـر پـرولـتـاریـایـی( پـرولـت کـو لـت)(Organizatsiya Predstavitelei Proletarskogo Iskusstva(Proletkult))2 یـافـت.
ایـجـاد اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان شـوروی در سـال 1934 درواقـع امـر حـاکـی از تـحـقـق هــدف سـا
نـتـرالـیـزاسـیـون فـرهـنـگـی حـزب بـود. ایـن اتـحـادیـه ابـزار پـرتـوان حـزب بـرای حـفـظ و تـضـمـیـن مـداوم کـنـتـرل دیـکـتـاتـوریـش بـر زنـدگـی فـرهـنـگـی شـوروی، نـیـز نـگـاه داشـتـن نـمـایـنـدگـان ایـدئـو لـوژیـک طـبـقـات تـحـت رهـبـری و نـفـوذ بـلامـنـازع خـود گـشـت. و دکـتـریـن " رئـالـیـسـم سـوسـیـا لـیـسـتـی"، کـه مـنـطـبـق بـا انـگـیـزۀ سـازش طـبـقـاتـی بـود - انـگـیـزه ای کـه از سـال 1936 عـمـلاً بـه کـار افـتـاد -، امـر بـنـای پـلاتـفـرم واحـدی بـرای نـمـایـنـدگـان ایـدئـولـوژیـک طـبـقـات را مـمکـن سـا خـت، آن چـه کـه درحـقـیـقـت مـقـصـود اصـلـی حـزب از فـرمـولـه کـردن و تـحـمـیـل دکـتـریـن نـامـبـر ده بـه جـامـعـۀ فـرهـنـگـی شـوروی بـود.3 بـه دیـگـر کـلام: در سـطـح سـازمـانـی، اتّـحـادیـه نـویـسـنـد گـان شـوروی عـامـل مـهـمـی درخـدمـت اجـرای امـر فـرمـانـدهـی و کـنـتـرل حـزب در حـوزۀ فـر هـنـگـی بـود؛ در سـطـح تـئـوریـک، هـمـان گـونـه کـه فـرمـول بـنـدی ادبـیـات و پـراتـیـک حـزب در ایـن زمـیـنـه نـشـان داد، مـحـتـوی رئـالـیـسـم چـیـزی مـگـر رئـالـیـسـم حـزبـی نـبـود، دقـیـق تـر: رئـالـیـسـمـی مـبـیـن وابـسـتـگـی نـورمـاتـیـو حـزب بـه درک ادبـی و سـنـت ادبـی مـتـداول. بـنـابـرایـن نـیـز حـزب زنـدگـی فـرهـنـگـی شـوروی را در چـارچـوب درک بـورژوایـیِ فـرهـنـگ مـحـبـوس و حـفـظ کـرد.
تـحـقـق هـدف سـانـتـرالـیـزاسـیـون فـرهـنـگـی در دهـۀ 30 در اتـحـاد شـوروی سـبـب سـاز رکـودی در پـروسـۀ تـکـامـل فـرهـنـگ ایـن کـشـور بـود. عـامـل مـهـم دیـگـری کـه سـهـمـش را در رکـود فـر هــنـگـی در شــوروی دورۀ جــوزف ویـسـاریــونـوویـچ اسـتـالـیـن( نــام واقـعــی: شـوگـاشـویـلـی)(Josef
Vissarionovitj Stalin(Dzjugasjvili))( 1953- 1878) اداء نـمـود، هـمـانـا کـشـانـده شـدن اتـحـاد شـور وی بـه جـنـگ جـهـانـی دوم بـه دنـبـال تـهـاجـم نـیـروهـای آلـمـان نـازی بـه ایـن کـشـور در سـال 1941 (و ایـن بـا نـقـض پـیـمـان " عـدم تـجـاوز" بـیـن شـوروی و آلـمـان، مـنـعـقـد شـده در 23 اوت 1939) بـود. رکـود فـرهـنـگـی تـا بـه سـال 1953 بـه طـول انـجـامـیـد.
از سـال 1953 دورۀ مـشـخـصـی در تـاریـخ فـرهـنـگ مـدرن شـوروی آغـاز گـشـتـه، تـا 1957 ادا مـه یـافـت. ایـن دوره بـه " یـخ شـکـسـتـگـی فـرهـنـگـی" مـوسـوم گـشـت، کـه مـتـشـکـل از 2 مـرحـلـه بـود: مـرحـلـۀ نـخـسـت، 54 - 1953؛ مـرحـلـۀ دوم، 1956.
در مـبـاحـثـات حـول انـدیـشـگـی نـو در جـامـعـۀ فـرهـنـگـی شـوروی در دورۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" (بـه آن دورۀ " یـخ شـکـن" نـیـز گـفـتـه انـد) دو فـاکـتـور اصـلـی تـعـیـیـن کـنـنـده بـودنـد:
* تـرک نـظـریـۀ " عـدم تـشـنـج" در ادبـیـات.
* نـطـق مـحـرمـانـۀ نـیـکـیـتـا سـرگـیـویـچ خـروشـچُـف(Nikita Sergejevitj Khrusjtjov)( 1971- 1894) در بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب کـمـونـیـسـت شـوروی در سـال 1956.
هـم چـنـیـن دو اثـر دارای مـکـان مـرکـزی در مـراحـل دوگـانـۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" بـودنـد: رمـان سـنـت شـکـن یـخ شـکـسـتـگـی(1954) اثـر ایـلـیـا گـریـگـوریـویـچ ارنـبـورگ(Ilja Grigorejevitj Ehr enburg)( 1967- 1891) در نـخـسـتـیـن مـرحـلـه. رمـان غـیـرآیـیـنـی نـه فـقـط نـان(1956) آفـریـدۀ ولادیـمـیـر دیـمـیـتـریـویـچ دودیـنـتـسـسـف(Vladimir Dimitrievich Dudintssev)( 98- 1918) در دومـیـن مـرحـلـه.
مـرحـلـۀ نـخـسـت
نـظـریـۀ " عـدم تـشـنـج" در دورۀ اسـتـالـیـن و درنـتـیـجـۀ تـز حـزب مـبـنـی بـر عـدم وجـود تـضـادهـای آنـتـاگـونـیـسـتـی در اتـحـاد شـوروی بـه پـیـش کـشـیـده شـده، ازطـریـق " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـه ادبـیـات تـحـمـیـل گـشـتـه بـود. حـزب مـطـالـبـۀ مـلاحـظـۀ مـوضـوع " عـدم تـشـنـج" در ادبـیـات را بـه ایـن نـحـو بــرای نـویـسـنـدگـان شـوروی مـدلـل مـی سـاخـت، کـه شـرایـط تـاریـخـی مـشـخـصـی آن دسـتـه از نـویـسـنـدگـانـی را کـه دسـت انـدرکـار خـلـق آثـاری دررابـطـه بـا وقـایـع جـنـگ جـهـانـی دوم (1945- 1939) هـسـتـنـد، ازحـیـث اخـلاقـی مـوظـف بـه نـمـودن وجـود هـمـآهـنـگـی و هـمـبـسـتـگـی مـلـی در آثـارشـان، کـه مـبـتـنـی بـر " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" انـد، مـی سـازد.
" رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـه صـورت قـطـب مـخـالـف " رئـالـیـسـم کـلاسـیـک" سـنـتـی رو سـیـه مـتـعـلـق بـه رئـالـیـسـت هـای بـزرگ سـدۀ 19 در سـرتـاسـر دورۀ اسـتـالــیـن در ادبـیـات شــوروی
تـسـلـط داشـت. هـدف عـمـدۀ آن نـیـز فـرهـیـخـتـن سـیـاسـی مـردم شـوروی بـا روح ایـدئـولـوژی مـار کـسـیـسـمـی بـه اسـتـنـبـاط حـزب بـود. تـفـاوت اصـلـی دو نـوع رئـالـیـسـم مـذکـور عـبـارت مـی گـشـت از ایـن کـه " رئـالـیـسـم کـلاسـیـک" - اعـم از نـوع روسـی بـا نـمـایـنـدۀ بـرجـسـتـه اش لـو نـیـکـلائـویـچ تـولـسـتـوی(Lev Nikolaevitj Tolstoj)(1910- 1828) و نـوع اروپـایـی بـه نـمـایـنـدگـی گـوسـتـاو فـلـو بـر(Gustave Flaubert)(80- 1821) - بـالاخـص بـا مـنـافـع و مـسـائـل فـردی اشـتـغـال مـی یـافـت، و درمـورد جـامـعـه شـکـاک بـود، یـا در مـواردی بـه مـخـالـفـت عـلـنـی بـا آن بـرمـی خـاسـت، درحـالـی کـه " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی"، بـرعـکـس، بـه مـنـافـع تـوده ای الـویـت مـی بـخـشـیـد، و تـوده را تـر کـیـبـی از افـراد مـوافـق و سـتـایـشـگـر جـامـعـه و دولـتـی کـه سـوسـیـالـیـسـتی تـعـریـف مـی شـد، تـو صـیـف مـی کـرد. دیـگـر ایـن کـه " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـرخـلاف رویـکـرد انـتـقـادی و شـکـاک " رئـالـیـسـم کـلاسـیـک" بـه جـامـعـه(مـثـال رمـان رسـتـاخـیـز(1899) اثـر تـولـسـتـوی)، مـبـلـغ خـوش بـیـنی، آیـنـده نـگـری و مـشـحـون از رمـانـتـیـکِ - بـه اصـطـلاح - انـقـلابـی بـود.
بــه نـظـر بـسـیـاری از شــرکـت کـنــنـدگـان در مـبـاحـثــات ادبـی طـی دهـۀ 50 در شــوروی درک " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـه صـورت یـک سـاخـت تـئـوریـک بـه مـراتـب دشـوارتـر از درک مـار کـسـیـسـم بـه صـورت یـک تـز تـحـلـیـلـی اجـتـمـاعـی بـوده اسـت، چـنـان کـه نـویـسـنـده ای در کـنـگـرۀ دوم اتّـحـادیــه نــویـسـنــدگـان شــوروی در 1954 حـیــران گـفـتـه بــود، کـه " فـقـط شـیــطـان مـی دانــد " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" اصـلاً یـعـنـی چـه!"
نـخـسـتـیـن شـخـصـیـت فـرهـنـگـی شـوروی کـه بـه مـخـالـفـت جـدی بـا " رئـالـیـسـم سـوسـیـا لـیـسـتـی در دهـۀ 50 بـرخـاسـت، آنـدری سـیـن جـاوسـکـی(Andrej Sinjavskij)(97- 1925) بـود. انـتـقـاد او از ایـن دکـتـریـن حـزبـی بـر مـوارد رئـالـیـسـم و رمـانـتـیـک آن مـتـمـرکـز گـردیـد. بـه قـول سـیـن جـاوسـکـی، رمـانـتـیـک انـقـلابـی پـیـش از پـیـدایـش " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـه گـونـۀ دُگـمـی بـیـن چـنـدیـن گـروه ادبـی پـس از انـقـلاب اکـتـبـر تـا زمـان گـشـایـش اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان شـوروی در 1934 وجـود داشـتـه اسـت. رمـانـتـیـک انـقـلابـی بـه نـظـر سـیـن جـاوسـکـی از هـنـگـام اعـلام گـردیـدن دکـتـریـن " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتی" بـه صـورت یـگـانـه راه پـرثـمـر بـرای ادبـیـات، وجـهـی کـلاسـیـک در آن گـشـت. بـه عـقـیـدۀ سـیـن جـاوسـکـی عـنـوان " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" مـی بـایـد جـایـش را بـه " کـلاسـیـسـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" بـه بـخـشـد! و دلـیـل شـخـص او بـرای ایـن تـغـیـیـر عـنـوان جـالـب نـیـز ایـن بـود، کـه آن چـه نـزد کـلاسـیـسـیـسـت هـای سـدۀ 18 مـانـنـد گـاوریـل ( گـاوریـلا) رُمـانـوویـچ درزیـاویـن(Gavriil(Gavrila) Romanovich Derzjavin)(1816- 1743)، سـومـاروکـوف(Sumarokov) مـشـخـصـۀ مـهـم نـویـسـنـدگـی شـمـرده مـی شـده اسـت: مـیـهـن پـرسـتـی، اعـمـال بـزرگ روس هـا و مـأمـوریـت تـاریـخـی شـان، اکـنـون در سـدۀ 19، ولـیـکـن در لـبـاس مـار کـسـیـسـم احـیـاء گـردیـده اسـت!
ارنـبـورگ درزمـرۀ اولـیـن نـاقـدیـن از نـظـریـۀ "عـدم تـشـنـج" در ادبـیـات بـود. نـقـد او در ایـن مـورد در مـقـالـۀ " دربـارۀ کـار نـویـسـنـده"(در نـشـریـه پـرچـم، اکـتـبـر 1953) انـتـشـار یـافـت. مـطـا لـبـات ارنـبـورگ در ایـن مـقـالـه عـبـارت بـود از: اسـتـقـلال بـیـش تـر نـویـسـنـده در مـوضـوع گـزیـنـی و شـکـل بـیـان. بـه نـظـر وی، نـویـسـنـده تـنـهـا مـی بـایـد حـول مـوضـوعـات دلـخـواهـش بـه نـویـسـد. او ادبـیـات شــوروی در دهــه هــای 30 و 40 را خـشـک و بــی روح نـامـیــد. بــه عـقـیــدۀ وی بــه ایـن
جـهـت کـارگـران مـدرن شـوروی آثـار کـلاسـیـک ازقـبـیـل آنـا کـارنـیـنـا(76- 1873) را بـه کـارهـای نـویـسـنـدگـان مـعـاصـر شـوروی تـرجـیـح مـی دهـنـد. بـه عـنـوان مـثـال، تـولـسـتـوی در آثـارش بـا آنـان نـه دربـارۀ ایـدئـولـوژی مـارکـسـیـسـم، بـلـکـه درخـصـوص مـوضـوعـات مـهـمـی چـون مـرگ، عـشـق، هـوس، زجـر و غـیـره سـخـن مـی گـویـد، و اشـخـاص داسـتـان هـایـش را بـا احـسـاسـات زنـده، انـسـانـی مـجـهـز مـی سـازد. ارنـبـورگ از نـویـسـنـده تـخـصـص در ایـن زمـیـنـه، یـعـنـی تـوصـیـف زنـدگـی درونـی انـسـان در داسـتـان هـا را خـواسـتـار بـود. هـمـیـن اصـل نـیـز اسـاس رمـان مـعـروف خـود وی یـخ شـکـسـتـگـی - کـه بـه آن مـتـعـاقـبـاً بـازخـواهـیـم گـشـت - را تـشـکـیـل مـی دهـد. ارنـبـورگ مـی گـویـد: " ایـن دسـت کـتـاب هـا را نـمـی تـوان بـرطـبـق دسـتـور و سـفـارش نـوشـت. ایـن هـا را فـقـط مـی تـوان خـلـق کـرد. آیـا چـه کـسـی مـی تـوانـد خـلـق آنـا کـارنـیـنـا را بـه یـک تـولـسـتـوی سـفـارش بـه دهـد؟"
مـقـالـه ای دیـگـر بـا عـنـوان " پـیـرامـون صـداقـت در ادبـیـات"(در نـشـریـه نـوی مـیـر، دسـامـبـر 1953) بـه قـلـم پـومـرانـتـسـف(Pomerantsev) نـیـز سـهـمـش را در مـبـاحـثـات ادبـی در دهـۀ 50 اداء کـرد. پـومـرانـتـسـف در ایـن مـقـالـه اش بـه افـشـای بـی رحـمـانـۀ مـاهـیـت غـیـرحـقـیـقـی ادبـیـات شـوروی عـصـر او و نـوشـتـن بـرطـبـق دسـتـور و سـفـارش پـرداخـت. پـومـرانـتـسـف صـداقـت را اولـیـن مـلاک ارزش ادبـی نـامـیـد، آن چـه کـه بـه نـظـر او در اثـر " تـزیـیـن" واقـعـیـت در عـصـر اسـتـالـیـن نـادیـده گـرفـتـه مـی شـد. بـه عـنـوان نـمـونـه، نـوولـی از بـولـدیـرچـف(Buldirchev)، " سـال سـرنـوشـت سـاز" از نـظـر پـومـرانـتـسـف نـوول بـدی بـود، زیـرا نـویـسـنـده آن را بـا قـلـب و روحـش نـنـوشـتـه بـود. او در مـقـالـه اش مـتـذکـر گـردیـد، کـه انـگـیـزۀ تـزیـیـن، مـسـخ واقـعـیـت بـا نـهـایـت تــأسـف ریـشـه هـای ژرفـی در آثــار نــویـسـنـدگـان مـعـاصـر افـکــنـده اسـت، و ایـن نــویـسـنـدگـان بـه " مـمـیـزان خـود" مـبـدل گـشـتـه انـد. گـنـاه ایـن وضـع تـنـهـا بـا نـویـسـنـدگـان نـیـسـت، هـم چـنـیـن بـا نـاقـدان مـی بـاشـد. پـومـرانـتـسـف نـوشـت: " بـه نـظـر مـن وظـیـفـۀ انـتـقـاد امـروز عـبـارت اسـت از هـدایـت نـویـسـنـده بـه بـسـط مـوضـوعـات نـویـسـنـدگـی و بـررسـی تـازۀ مـسـائـل. ایـن قـضـیـۀ اصـلـی اسـت، زیـرا خـوانـنـده از طـریـق ادبـیـات بـایـد بـه چـیـزی دسـت بـیـابـد، کـه از طـریـق دیـگـری دسـت یـافـتـنـی نـیـسـت."
تـقـریـبـاً هـمـزمـان بـا انـتـشـار یـافـتـن رمـان یـخ شـکـسـتـگـی ارنـبـورگ، یـک بـررسـی انـتـقـادی ادبـی در شـمـارۀ 4، 1954 نـوی مـیـر مـنـتـشـر گـشـت، کـه بـراسـاس پـراتـیـک سـال هـای گـذشـتـه در یـک دایـرۀ ادبـی عـلـمـی دررابـطـه بـا تـوصـیـفـات از کـلـخـوزهـا، مـبـیـن نـیـاز بـه بـالاتـریـن درجـه از صـداقـت بـود، کـه پـومـرانـتـسـف عـمـوم نـویـسـنـدگـان را بـه پـی روی از آن تـشـویـق مـی نـمـود. مـقـا لـۀ مـذکـور بـه قـلـم نـاقــد فـئـودور آلـکـسـانــدروویـچ آبــرامـوف(Fjodor Aleksandrovich Abramov) ( 83- 1920) بـه رشـتـۀ تـحـریـر درآمـده، عـنـوان " انـسـان هـای کـلـخـوز - روسـتـا در نـثـر پـس از جـنگ" را داشـت. آبـرامـوف در ایـن مـقـالـه دروهـلـۀ نـخـسـت بـه مـجـادلـۀ شـدیـدی بـا رمـان کـلـخـوزی رمـانـتـیـکـی - قـهــرمـانـانــۀ ســوار سـتـاره طـلایــی اثــر اس. بـابـالــوفــسـکـی(S. Babalov
skij) پـرداخـت، کـه در 1948 مـوفـق بـه دریـافـت جـایـزۀ بـزرگ " اسـتـالـیـن" گـشـتـه، نـمـونـه ای بـرای نـویـسـنـدگـان در تـوصـیـفـات خـیـالـی از کـلـخـوز گـشـتـه بـود.
آبــرامـوف بــه تـحـلـیـل رمـان والـنـتــیـن اوچـکـیـن(Valentin Uchkin) دربـارۀ نـواحـی روســتایـی
نـیـز پـرداخـتـه اسـت. آبـرامـوف بـا ارزیـابـی کـلـی تـازه اش از ادبـیـات کـلـخـوزی، کـه در عـصـر اسـتـالـیـن از حـیـث سـیـاسـی دارای اهـمـیـت بـود، بـه لـمـس غـیـرمـسـتـقـیـم مـسـئـلـه ای حـسـاس پـردا خـتـه اسـت: آثـاری کـه او از آن هـا نـام مـی بـرد، دربـرگـیـرنـدۀ اشـخـاصـی هـسـتـنـد کـه خـصـو صـیـات مـنـفـی شـان نـه مـحـصـول بـقـایـای سـرمـایـه داری، بـلـکـه تـولـیـد مـحـیـط شـوروی و جـوّ سـیـاسـی ای اسـت کـه در آن رشـد کـرده انـد.
بـا روح انـدیـشـگـی نـو در دهـۀ 50 بـود کـه دومـیـن کـنـگـرۀ اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان شـوروی در دسـامـبـر 1954 بـرگـذار گـشـت. از 700 شـرکـت کـنـنـده در کـنـگـره 23 تـن شـان هـم چـنـیـن در نـخـسـتـیـن کـنـگـره در 1934 نـیـز حـضـور داشـتـه انـد. شـمـار کـل اعـضـای اتـحـادیـه در 1954 4000 تـن دربـرابـر 1500 تـن در 1934 بـود. افـزایـش تـعـداد اعـضـای اتـحـادیـه بـه ایـن سـبـب بـود کـه در آن زمـان ادبـیـات مـلـل غـیـرروس در شـوروی بـسـیـار بـهـتـر از گـذشـتـه مـعـرفـی گـشـتـه بـود. ایــن جـا درنـتـیـجـۀ آزمــون هــا، مـبـاحـثـات و آثــار نـو هــم چـنـیـن کــوشـشـی درجـهـت تـفـسـیـر تــازۀ
" رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" صـورت گـرفـت.
نـفـس گـرایـش مـقـامـاتـی بـه فـلـسـفـۀ ایـده آلـیـسـتـی در بـخـش تـئـوریـک مـبـاحـثـات بـه هـیـچ وجـه مـانـع از نـیـل بـه بـرخـی نـتـایـج نـو از سـایـر بـخـش هـای آن بـا جـوانـب عـمـلـی تـرشـان نـبـود. هـنـر تـئـاتـر شـوروی نـیـز در بـحـرانـی جـدی بـه سـر مـی بـرد، و کـامـلاً اذعـان داشـتـنـد کـه نـظـریـۀ مـظـنـون " عـدم تـشـنـج" عـلـت اصـلـی بـحـران در رشـتـۀ تـئـاتـر بـود. ایـن مـسـئـلـه ازجـمـلـه در مـقـالـۀ مـهـمـی بـا عـنـوان " مـبـارزه عـلـیـه عـقـب مـانـدگـی هـنـر تـئـاتـر" از هـیـئـت تـحـریـریـۀ نـشـر یـه لـیـتـراتـورنـاجـا گـازتـا در شـمـارۀ 26 مـارس 1952 آن مـطـرح گـردیـد. ایـن جـا مـثـلاً نـوشـتـه شـده بـود: " مـطـالـبـات دگـمـاتـیـک نـاقـدیـن غـالـبـاً مـنـتـج بـه ایـن مـی گـردد، کـه تـوصـیـف پـدیـده هـای مـنـفـی در زنـدگـی مـا بـه صـورت امـری درک شـود، کـه در هـنـر تـئـاتـر نـبـایـد مـجـاز بـاشـد. نـاقـد یـن تـئـاتـر ایـن جـا، آن جـا و هـر کـجـا هـنـگـامـی کـه در درامـی شـخـصـی را مـی بـیـنـنـد کـه از حـیـث اخـلاقـی بـرای مـا بـیـگـانـه اسـت، مـی گـویـنـد، کـه " چـنـیـن چـیـزی حـقـیـقـت نـدارد"، " چـنـیـن چـیـزی نـمـونـه نـیـسـت"، " ایـن مـسـخ زنـدگـی اسـت". امـا چـرا؟ در هــر حـال ایـن پـدیـده هـای مـنـفـی در زنـدگـی واقـعـی مـوجـود هـسـتـنـد ..."
در چـهـاردهـمـیـن پـلـنـوم اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان شـوروی در اکـتـبـر 1953 رهـبـری بـه مـبـا حـثـات انـتـقـادی ادبـی چـراغ سـبـز داد.
بـاوجـودی کـه حـزب بـا نـگـرانـی بـه گـرایـشـات تـازه در تـکـامـل ادبـیـات و نـقـد شـوروی مـی نـگـریـسـت، رهـبـری آن، امـا، از تـوسـل بـه پـراتـیـک سـنـتـی حـزب بـرای دخـالـت فـرمـان دهـانـه در امـر خـودداری ورزیـد.
وضـعـیـت تـا دومـیـن کـنـگـرۀ اتـحـادیـه، کـه بـیـسـت سـال پـس از اولـیـن کـنـگـرۀ آن بـرگـذار گـردیـد، نـامـعـلـوم بـود. در دومـیـن کـنـگـرۀ اتـحـادیـه امـکـانـات آزادانـه تـری بـرای بـحـث و آزمـایـش اسـلـوب هـای مـخـتـلـف جـهـت نـیـل بـه یـک هـدف مـشـتـرک بـه صـورت اسـاس اصـلـی سـیـاسـت فـر هـنـگـی تـغـیـیـرپـذیـرفـتـه در شـوروی تـأکـیـد شـد. ایـن بـرخـورد در گـزارش سـورکـوف(Surkov) مـشـهـود بـود، کـه در آن او از یـک طـرف از تـنـدروی هـای ارتـدکـسـانـه، بـخـصـوص در سـال هـای 50- 1949 اظـهـار تــأسـف نـمـوده، بــه مـحـکــوم سـاخـتــن زدانُـفــیـسـم نــو پـرداخـتـه بــود؛ از طـرف
دیـگـر اخـطـار کـرده بـود، کـه نـفـس نـظـریـۀ " عـدم تـشـنـج" در ادبـیـات انـتـقـادی - اجـتـمـاعـی بـحـران زده نـبـایـد سـوء تـعـبـیـر گـردد، و کـل تـصـویـر بـا رنـگ هـای یـأس آمـیـز و بـدبـیـنـانـه نـقـش شـود.
سـورکـوف، کـنـسـتـانـتـیـن مـیـخـائـیـلـوویـچ سـیـمـونـوف(Konstantin Mikhailovich Simonov) (79- 1915)، فـدیـف(Fediev) و تـنـی چـنـد دیـگـر هـمـزمـان بـا ایـن کـه سـخـن گـویـان اصـلـی خـط عـمـومـی و پـذیـرای آزادی نـسـبـی در فـعـالـیـت خـلاقـانـۀ هـنـری بـودنـد، ایـن نـکـتـه را نـیـز روشـن سـاخـتـنـد، کـه نـقـدِ گـاه شـدیـد از پـراتـیـک اداری سـازمـان هـای نـویـسـنـدگـان تـا بـرگـذاری کـنـگـره بـایـد سـازنـده تـلـقـی گـردد، یـعـنـی کـه رهـبـری آن را بـه صـورت اعـلام امـر تـقـویـت کـنـنـدۀ عـمـل کـردهـای ایـن ارگـان هـا اسـتـنـبـاط نـمـایـد. لـگـام شُـل شـد، امـا رهـا نـشـد!
در جـوّ سـیـاسـت فـرهـنـگـی پـدیـدار پـس از کـنـگـره امـکـانـاتـی بـرای بـحـث اصـولـی تـر دربـارۀ مـسـائـل اسـاسـی تـئـوری ادبـیـات و زیـبـایـی شـنـاسـی نـیـز نـمـایـان گـشـت. از آغـازگـران چـنـیـن بـحـثـی نـاقـد آ. شـیـشـکـیـنـا(A. Sjisjkina) در فـوریـه 1955 در یـک بـررسـی کـوتـاه بـا عـنـوان " در بـارۀ تـحـلـیـل روان شـنـاخـتـی در نـثـر پـس از جـنـگ" در نـشـریـه زوزدا بـود.
شـیـشـکـیـنـا تـنـهـا کـسـی نـبـود کـه در تـنـاسـب ادبـیـات بـرای تـولـیـد شـنـاخـت عـلـمـی تـردیـد دا شـت. عـلـوم جـهـت نـیـل بـه حـقـایـق بـه تـحـلـیـل مـی پـردازنـد، حـال آن کـه مـشـخـصـۀ ویـژۀ ادبـیـات بـازتـابـی امـور عـمـومـی در افـراد بـا مـشـخـصـات نـمـونـۀ شـان اسـت. شـنـاخـتـی از ایـن نـوع طـبـیـعـةً بـه آسـانـی مـی تـوانـد در تـبـایـن بـا مـطـالـبـۀ نـوع گـرایـی غـالـب در ادبـیـات قـرار گـیـرد. بـنـابـرایـن نـیـز چـنـدان طـولـی نـکـشـیـد کـه سـیـمـونـوف در یـک گـردهـم آیـی نـویـسـنـدگـان در مـه 1955 در مـسـکـو بـرضـرورت اخـطـار درمـورد گـرایـشـات فـزایـنـده بـه تـحـلـیـل اشـخـاص در ادبـیـات مـدرن، بـه عـوض مـوضـع گـیـری روشـن بـرلـه یـا عـلـیـه عـمـلـکـردهـای شـان تـأکـیـد ورزیـد.
در مـاه اوت هـمـان سـال هـیـئـت تـحـریـریـۀ نـشـریـه مـسـائـل فـلـسـفـه در مـقـالـه ای در شـمـارۀ 4، 1955 بـه پـشـتـیـبـانـی از سـیـمـونـوف پـرداخـت. در ایـن نـشـریـۀ ازحـیـث تـئـوریـک مـهـم مـخـا لـفـت شـدیـدی بـا گـرایـشـات فـزایـنـده بـه ژرف گـرایـی در تـوصـیـف اشـخـاص بـه بـهـای ارائـۀ تـصـویـر کـلـی از فـعـالـیـت هـای " انـسـان شـوروی"، " بـه ویـژه در کـارش" بـه عـمـل آمـد. در نـشـریـه مـخـالـفـت مـحـسـوسـی نـیـز بـا نـاقـدیـنـی وجـود داشـت کـه بـرلـه مـوضـوع الـزام هـنـر بـه بـاز تـابـی زیـبـایـی شـنـاخـتـی واقـعـیـت بـحـث مـی کـردنـد.
چـنـد مـاه بـعـد مـشـاهـده گـردیـد کـه ایـن مـلاحـظـات - کـه در یـک دورۀ ایـدئـولـوژیـک مـحـدود مـی تــوانـسـت نـشـانــۀ بـازگـشـت بـه دکـتــریـن آنــدری آلـکــسـانــدروویـچ زدانُــف(Andrej Aleksand rovitj Zjdanov)(1948- 1896) بـاشـد - تـنـهـا دربـرگـیـرنـدۀ نـقـطـه نـظـرات ارتـدوکـس سـیـاسـت مـداران فـرهـنـگ بـود. 20 نـوامـبـر لـیـتـراتـورنـاجـا گـازتـا در مـقـالـه ای تـحـت عـنـوان " عـدم درک هـنـر" نـوشـت، کـه در مـسـائـل فـلـسـفـه خـیـلـی سـاده " شـخـصـیـت ویـژۀ آثـار ادبـی" نـادیـده گـرفـتـه شـده اسـت. نـقـطـه نـظـر ذهـنـی، فـردی یـک هـنـرمـنـد ضـرورةً بـدیـن مـعـنـا نـیـسـت کـه جـهـان بـیـنـیـش ذهـنـی گـرایـانـه بـاشـد.
بـا ایـن گـرایـش بـه بـخـشـیـدن وضـعـیـتـی ویـژه بـه شـنـاخـت هـنـری در بـحـث - حـتـی در نـشـر یـات پـیـش رویـی چـون لـیـتـراتـورنـاجـا گـازتـا - قـابـل درک اسـت اگـر حـزب تـدریـجـاً تـأکـیـد بـر یـک
نـقـطـه نـظـر اسـاسـی بـه هـدف کـنـتـرل تـشـکـیـل نـظـریـات در ایـن نـقـطـۀ حـیـاتـی را لازم دیـد، آن چـه کـه در سـرمـقـالـۀ شـمـارۀ 18 نـشـریـه کـمـونـیـسـت بـیـان گـشـت. حـزب در ایـن سـرمـقـالـه کـه دارای عـنـوان " مـسـئـلـۀ مـورد نـمـونـه در هـنـر و ادبـیـات" بـود، از نـقـطـه نـظـر جـئـورجـی مـاکـسـی مـیـلـیـانـوویـچ مـالـنـکـوف(Georgij Maksimilianovitj Malenkov)(88- 1902) پـس روی نـمـود. مـالـنـکـوف در کـنـگـرۀ سـال 1954 تـأکـیـد کـرده بـود، کـه تـبـیـیـن مـورد نـمـونـه بـه صـورت دسـتـۀ ادبـی در نـهـایـت امـر مـسـئـلـه ای سـیـاسـی اسـت. کـمـونـیـسـت ایـن را پـنـهـان نـداشـت کـه یـکـی از مـسـائـل مـهـم ادبـیـات تـنـزل مـحـسـوس سـطـح هـنـر طـی چـنـد سـال، و چـنـیـن امـری مـتـأسـفـانـه عـمـدةً بـه سـبــب پـی روی ادبـیـات از " تــوضـیـح یـک جـانـبـه"، بــرخـورد بـه نـمـونـگـی بــه صـورت
" عـمـومـی سـازی نـمـونـه تـریـن امـور در زنـدگـی" بـوده اسـت. نـشـریـه بـا طـرف داری غـیـرعـلـنـی از لـیـتـراتـورنـاجـا گـازتـا تـأکـیـد داشـت، کـه زنـدگـی تـابـع قـوانـیـن خـویـش اسـت؛ خـود را اسـاسـاً از قـوانـیـن خـاص عـلـوم جـدا مـی سـازد ... و هـنـر - هـمـان سـان کـه ویـسـاریـون گـریـگـوریـویـچ بـلـیـنـسـکـی(Vissarion Grigoryevich Belinskij)(48- 1811) نـیـز سـابـقـاً تـأیـیـد کـرده بـود - دارای وضـعـیـت خـاص خـود بـا بـازتـابـی شـنـاخـت مـنـدانـۀ واقـعـیـت در تـصـاویـرسـت، و مـورد جـهـانـی را بـا فـردی مـصـور مـی سـازد.
هـارولـد سـوایـز(Harold Swayze)( 2003- 1923) در کـتـاب Political Control of Litera ture in the USSR 1946 - 1959( کـنـتـرل سـیـاسـی ادبـیّـات در اتّـحـاد جـمـاهـیـر شـوروی سـوسـیـا لــیـسـتــی 1959- 1946)(1962) دررابــطـه بــا بـــررسـی هــای کــمـونــیــسـت مــی نــویـسـد، کــه " تـمـیـیـز مـهـم مـواضـع و نـقـطـه نـظـرات بـیـان شـدۀ نـشـریـه در ایـن خـصـوص در 1952 یـا 1947 - یـا در 1937 - بـه سـهـولـت مـمـکـن نـیـسـت." ایـن ادعـا، امـا، بـه شـکـلـی غـیـرمـعـقـول مـطـلـق بـه نـظـر مـی رسـد.
در زمـان پـیـش و پـس از دومـیـن کـنـگـرۀ اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان شـوروی یـک رشـتـه آثـار ادبـی انـتـشـار یـافـتـنـد، کـه هـر کـدام بـه شـکـل خـود هـنـایـنـدۀ انـدیـشـگـی نـو زمـان شـان بـودنـد. در کـانـون ایـن آثـار رمـان یـخ شـکـسـتـگـی اثـر ارنـبـورگ قـرار داشـت، کـه اهـمـیـت آن در اوایـل دهـۀ 50 را از ایـن جـا مـی تـوان دریـافـت، کـه یـک دورۀ مـشـخـص تـکـامـل فـرهـنـگ مـدرن شـوروی - دورۀ مـورد بـحـث مـا - نـامـش را از آن گـرفـتـه اسـت.
اِرنـبـورگ: یـخ شـکـسـتـگـی
رمـان یـخ شـکـسـتـگـی بـرای بـسـیـاری از نـاقـدان ادبـی در شـرق و غـرب یـک واقـعـه را مـی مـا نـسـت، امـا نـه دروهـلـۀ نـخـسـت ازحـیـث زیـبـایـی شـنـاسـی. رمـان بـسـیـار نـامـنـسـجـم بـه نـگـارش درآمـده، و فـاقـد نـمـونـگـی بـارزی نـیـز مـی بـاشـد. اهـمـیـت رمـان در ایـن بـود: یـخ شـکـسـتـگـی اهـمـیـت فـرهـنـگـی و انـسـانـی بـزرگـی در یـک رابـطـه و دورۀ تـاریـخـی یـافـت، خـصـوصـاً بـه سـبـب فـرم رپـرتـاژگـونـه اش بـا ثـبـت دقـیـق زمـان عـمـل در دورۀ قـبـل و پـس از مـرگ اسـتـالـیـن. ارنـبـورگ بــدون آن کـه بــه بـیـان مـسـتــقـیــم ایــن واقــعـه در زمـانـش بــه پـــردازد، نـمـوداری عــلـت
" یــخ شـکــسـتـگــی" در آن را مـمـکــن مــی سـازد. ارنـبـورگ در شـمـار اولـیـن نـویـسـنـدگـان شـوروی اسـت کـه چـون یـک گـزارشـگـر قـادر بـه تـأیـیـد تـعـویـض زمـان مـی بـاشـد. ایـن امـر بـا اعـادۀ حـیـثـیـت بـه پـدرخـوانـدۀ شـخـص اصـلـی داسـتـان، بـازگـشـتـش از تـبـعـیـد پـس از مـرگ اسـتـالـیـن اثـبـات مـی گـردد. ارنـبـورگ در رمـانـش هـمـان اسـلـوب اسـتـالـیـنـیـسـم زدایـی را بـه کـار مـی بـرد، کـه بـه طـور جـدی بـه دنـبـال بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب آغـاز گـشـت.
صـراحـةً بـرخـلاف انـبـوهـی از رمـان هـای مـتـعـلـق بـه دهـه هـای 30 و 40 بـا تـوصـیـفـات شـان از بـرنـامـه هـای پـنـج سـالـه و پـروژه هـای سـاخـتـمـانـی عـظـیـم، تـوصـیـفـاتـی کـه در جـریـانـش رویـکـرد انـتـقـادی فـرد بـه طـور اجـتـنـاب نـاپـذیـر مـحـکـوم بـه فـنـا گـشـتـه بـود، رمـان یـخ شـکـسـتـگـی دقـیـقـاً بـه بـررسـی مـسـائـل شـخـصـی نـمـونـه و افـرادی از نـوع دیـگـر مـی پـردازد، و نـه بـه بـررسـی آیـنـدۀ جـامـعـه و سـوسـیـالـیـسـم. رمـان ارنـبـورگ نـخـسـتـیـن اثـر بـعـد از دورۀ اسـتـا لـیـن اسـت کـه در آن هـنـرمـنـد فـردگـرا(سـابـوروف) پـیـروز مـی گـردد، و نـه حـریـف دگـمـاتـیـک او (پـوخـوف).
وانـگـهـی یـخ شـکـسـتـگـی سـهـمـی بـود بـه یـک بـحـث هـنـری، کـه بـه نـظـر نـویـسـنـده کـامـلاً آلـوده شـده بـود. اشـخـاص اصـلـی رمـان هـر دو نـقـاشـان بـا عـطـوفـت هـسـتـنـد. ایـده هـای بـه کـل مـتـفـاوت شـان دربـارۀ هـنـر و رویـکـردشـان درقـبـال آن بـیـانـگـر مـنـازعـه ای حـقـیـقـی در دهـۀ 50 مـی بـاشـد. یـکـی از اشـخـاص، پـوخـوف، بـه سـبـب تـصـاویـر رنـگـیـن، دگـمـاتـیـکـش از واقـعـیـت رو سـتـاهـای شـوروی بـه شـهـرت رسـیـده اسـت، تـصـاویـری کـه غـالـبـاً غـیـرحـقـیـقـی انـد. شـخـص دیـگـر، سـابـوروف، بـه عـنـوان هـنـرمـنـد خـود را از انـظـار مـخـفـی کـرده اسـت، مـخـفـیـانـه کـار مـی کـنـد، در گـرسـنـگـی، تـنـهـایـی و فـرامـوش شـدگـی بـه هـسـتـیـش ادامـه مـی دهـد. بـرای اثـر ارنـبـورگ، مـتـعـلـق بـه دورۀ پـس از اسـتـالـیـن، نـمـونـه اسـت کـه نـمـایـنـدۀ بـه رسـمـیـت شـنـاخـتـه شـدۀ هـنـر، پـوخـوف، بـه انـتـقـاد از خـود مـی پـردازد، و ایـن نـیـز در بـخـش دوم اثـر روی مـی دهـد. پـوخـوف کـه در سـراسـر بـخـش نـخـسـت اثـر مـخـفـیـانـه بـه سـابـوروف حـسـادت ورزیـده اسـت، حـال عـلـنـاً اعـلام مـی کـنـد: " مـن هـنـر را قـلـب کـرده ام." پـوخـوف ایـن جـا بـه اسـتـعـداد سـابـوروف، ولـو غـیـرمـسـتـقـیـم، اذعـان دارد.
تـأکـیـد بـر زنـدگـی فـردی اشـخـاص ضـمـن تـوصـیـف شـان در رمـان بـسـیـار نـمـونـه اسـت. ایـن نـظـر ارنـبـورگ را کـه او بـا عـنـوان رمـانـش دروهـلـۀ نـخـسـت بـه " یـخ شـکـسـتـگـی" حـزبـی، بـه نـخـسـتـیـن بـهـار دیـر یـا زود فـرارسـنـده انـدیـشـیـده بـوده اسـت، بـایـد بـه درسـتـی فـهـمـیـد: پـیـغـام او دربـارۀ " یـخ شـکـسـتگـی" نـه سـیـاسـی اسـت و نـه ایـدئـولـوژیـک، آن تـقـریـبـاً گـویـای کـوشـشـی اسـت بـرای طـرح مـسـائـل خـالـصـاً حـیـاتـی، انـسـانـی. مـهـم درهـم شـکـسـتـن انـفـراد اخـلاقـی و حـسـی اسـت. مـهـم آمـوزش اشـخـاص گـونـاگـون بــرای آغـاز زیـسـتـن بــا هـم و بــه خـاطـر هــم اسـت، و ایـن
قـبـل از هـر چـیـز در اعـتـراف پـوخـوف بـه سـابـوروف بـه بـیـان درمـی آیـد.
ایـدۀ سـیـاسـی رمـان بـه ایـن شـکـل نـمـایـان مـی گـردد: هـر بـازیـگـری، هـر شـخـصـی بـه نـظـر مـی رسـد یـک یـا چـنـد شـخـص را تـغـیـیـر مـی دهـد. هـمـه شـان کـم تـر خـشـن، مـهـربـان تـر، انـعـطـاف پـذیـرتـر، مـحـرم اسـرار و فـهـمـیـده مـی گـردنـد. در فـضـای یـخ شـکـسـتـگـی ارنـبـورگ هـر فـردی نـیـاز پـیـوسـتـه شـدیـدتـری بـه ایـثـار و دریـافـت عـشـق درک و حـس مـی کـنـد.
ازحـیـث تـئـوریـک، ایـن رمـان ارنـبـورگ نـمـونـه ای عـمـلـی از اسـتـنـبـاط روان شـنـاخـتـی - رئـا لـیـسـتـی بـود کـه آن را سـال هـا پـس از انـتـشـار رمـانـش در مـقـالـۀ " دربـارۀ کـار نـویـسـنـده" مـطـرح سـاخـت.
ادوارد جـیـمـز. بـراون(Edward James Brown)(91- 1909) در کـتـابـش Russian Litera ture since the Revolution( ادبـیّـات روسـیّـه سـپـسـیـن انـقـلاب)(1982) مـوضـوعـات اصـلـی در یـخ شـکـسـتـگـی ارنـبـورگ - کـه هـنـایـشـی مـثـبـت و غـیـرقـابـل انـکـار در ادبـیـات آیـنـدۀ شـوروی داشـت - را بـه صـورت زیـر جـمـع بـنـدی کـرده اسـت:
1) زنـدگـی در شـوروی سـرد و بـی روح شـده اسـت. بـیـآیـیـد یـکـدیـگـر را یـخ شـکـسـتـه کـنـیـم!
2) سـیـاسـت مـداران و قـهـرمـانـان صـنـعـت غـالـبـاً مـسـتـبـد هـسـتـنـد، دربـرابـر بـهـروزی مـردم بـی تـفـاوت انـد. بـیـآیـیـد افـشـاء شـان کـنـیـم!
3) انـسـان هـا دارای ارزش خـویـشـنـد، و بـه صـورت افـراد مـوجـودنـد. بـیـآیـیـد یـکـدیـگـر را دوسـت بـداریـم!
4) احـسـاسـات واقـعـی هـسـتـنـد، و آن هـا را نـمـی تـوان دسـتـه بـنـدی کـرد و در دسـتـجـات مـنـطـقـی جـای داد. بـیـآیـیـد آزمـون شـان کـنـیـم: عـشـق، هـمـدردی، تـرس و حـسـادت را!"
***
مـرحـلـۀ نـخـسـت " یـخ شـکـسـتـگـی" سـبـب سـاز تـداوم آزادسـازی فـرهـنـگـی آغـازیـده از کـنـگـرۀ اتّـحـادیـه نـویـسـنـدگـان گـردیـد. عـلـی رغـم پـایـان عـصـر " عـدم تـشـنـج"، دکـتـریـن " رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" کـمـاکـان حـفـظ شـد. ازحـیـث خـالـصـاً ادبـی، مـبـاحـثـات ایـن مـرحـلـۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" امـکـان تـوصـیـفـات واقـع گـرایـانـه تـر، حـقـیـقـی تـر را ایـجـاد نـمـود. بـه طـورکـلـی، مـشـخـصـات ادبـیـات شـوروی در مـرحـلـۀ نـخـسـت " یـخ شـکـسـتـگـی" عـبـارت بـود از آزادی بـیـش تـری در مـوضـوع گـزیـنـی، تـوصـیـفـات زیـبـایـی شـنـاخـتـی مـسـئـولانـه تـر اشـخـاص. بـازتـابـی زنـده و مـعـاصـرتـر ادبـیـات مـتـعـلـق بـه مـرحـلـۀ نـخـسـت " یـخ شـکـسـتـگـی" درحـقـیـقـت امـر اعـتـراض آشـکـار بـه ادبـیـات شـوروی در دورۀ اسـتـالـیـن بـود، کـه وظـیـفـۀ تـوصـیـف زنـدگـی را نـه آن گـونـه کـه در واقـع بـود، بـلـکـه آن گـونـه کـه از نـظـر حـزب مـی بـایـد بـاشـد، بـرعـهـده داشـت. و بـنـابـرایـن نـیـز آن مـالامـال از قـهـرمـانـان نـیـرومـنـد و هـمـیـشـه پـیـروز بـود: سـیـاسـت مـدار حـزبـی پـرحـرارت، کـارگـر نـسـتـوه، تـراکـتـورچـی سـرخ چـهـره و افـسـر سـیـنـه پـهـن وظـیـفـه شـنـاس. حـال، پـس از مـرگ اسـتـالـیـن بـه سـتـیـزه عـلـیـه تـصـویـر مـسـخ واقـعـیـت پـرداخـتـنـد، و مـردم کـامـلاً عـادی جـامـعـه را بـه قـهـرمـانـان تـرجـیـح داده، آن هـا را بـه صـورت قـهـرمـانـان داسـتـان هـای شـان بـرگـزیـدنـد.
مـرحـلـۀ دوّم
در آغـاز اشـاره رفـت، کـه فـاکـتـور اصـلـی در مـرحـلـۀ دوم " یـخ شـکـسـتـگـی" نـطـق مـحـرمـانـۀ خـروشـچُـف در بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب در سـال 1956 بـود.
ایـن نـطـق خـروشـچُـف عـلـی رغـم مـحـرمـانـه و نـابـسـنـده بـودن، تـوانـسـت تـوهـم و تـعـصـب سـیـاسـی بـی اسـاس را از اذهـان بـسـیـاری از مـردم شـوروی زدوده، امـکـانـات افـشـای تـدریـجـی حـقـایـق فـاجـعـه بـار پـنـهـان در دورۀ اسـتـالـیـن را ایـجـاد نـمـایـد. ایـن فـاکـتـور در سـطـح فـرهـنـگـی سـبـب سـاز انـتـشـار رمـان هـایـی گـشـت، کـه مـسـتـقـیـم یـا غـیـرمـسـتـقـیـم راجـع بـه وحـشـی گـری هـا در دورۀ اسـتـالـیـن بـودنـد.
آن چـه در ایـن مـرحـلـۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" ازحـیـث ایـده ای و در رابـطـۀ تـاریـخ فـرهـنـگـی جـالـب بـود، بـحـث حـول حـقـیـقـت بـزرگ و حـقـیـقـت خُـرد بـود، کـه بـرانـگـیـزنـدۀ مـبـارزه بـیـن دو نـسـل گـردیـد: نـسـل مـسـن کـه بـه مـقـامـات و مـشـاغـل بـزرگـی در حـزب و دولـت دسـت یـافـتـه بـود؛ نـسـل جـوان کـه تـحـت هـنـایـش شـدیـد انـدیـشـگـی نـو دورۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" صـاحـب نـگـرش جـهـا نـی بـر مـسـائـل مـرکـزی گـشـتـه بـود. نـسـل مـسـن نـمـایـنـدۀ حـقـیـقـت بـزرگ یـا حـقـیـقـت قـرن، یـعـنـی تـز مـبـنـی بـر عـدم ضـرورت افـشـای اشـتـبـاهـات گـذشـتـه بـود. بـه عـقـیـدۀ نـسـل مـسـن افـشـای اشـتـبـاهـات مـی تـوانـسـت سـایـه ای بـر دورنـمـای گـسـتـردۀ آیـنـده بـیـفـکـنـد. نـسـل جـوان، بـرعـکـس، نـظـریـۀ ضـرورت مـبـرم افـشـای اشـتـبـاهـات گـذشـتـه و تـحـلـیـل شـان را مـطـرح کـرده، بـر ایـن بـود، کـه چـنـیـن امـری قـادر بـه پـیـش گـیـری از تـکـرار اشـتـبـاهـات گـذشـتـه اسـت، و ایـن حـقـیـقـت خُـرد شـمـرده مـی شـد.
نـتـیـجـۀ ایـن مـبـاحـثـات انـتـشـار یـافـتـن رمـان نـه فـقـط نـان اثـر دودیـنـتـسـسـف، شـعـر بـلـنـد سـمـجـون کـیـری نـوف(Semjon Kirinov): " هـفـت روز هـفـتـه" و نـوولـی از دانـیـل آلـکـسـانـدروویـچ گـرانـیـن(Daniel Aleksandrovitj Granin)( 2017- 1919) بـا عـنـوان " نـظـریـۀ شـخـصـی" بـود، کـه هـمـه دارای رویـکـردی انـتـقـادی دربـرابـر جـامـعـۀ اسـتـالـیـنـی و بـعـد از آن بـودنـد.
هـمـان گـونـه کـه در پــیـش اشـاره رفـت، رمـان نــه فــقــط نــان مـکـان مـرکـزی در مــرحـلـۀ دوم
اشـغـال نـمـود.
دودیـنـتـسـسِـف : نـه فـقـط نـان
وجـه تـمـایـز رادیـکـال ایـن رمـان، هـمـانـنـد رمـان ارنـبـورگ، بـا رمـان هـای دهـه هـای پـیـش از آن ایـن بـود، کـه در آن از رهـبـران حـزب، دولـت و سـالـروزهـای انـقـلاب تـقـریـبـاً هـیـچ ذکـری بـه مـیـان نـیـآمـده بـود.
تـوجـه دودیـنـتـسـسـف در رمـان دروهـلـۀ نـخـسـت بـه لـوپـاتـکـیـن " ضـدقـهـرمـان"، کـاشـف عـلـمـی و مـبـارزۀ او بـرای ایـدۀ تـازه اش عـلـیـه مـقـامـات مـرکـزی و بـوروکـراسـی مـعـطـوف بـود. مـوضـوع بـرگـزیـدۀ دودیـنـتـسـسـف ازحـیـث اصـولـی، امـا، نـه چـیـز تـازه ای بـود و نـه نـمـونـه. آن قـبـلاً بــه وسـیـلـۀ نـویـسـنـدگـانـی چـون ارنـبــورگ، ونـجـامـیـن آلـکــسـانـدروویــچ کـاوریــن(Venjamin
Aleksandrovitj Kaverin)( 89- 1902) و گــرانــیــن مـــورد بـــررســی قـــرار گــرفــتــه بــود. و دود
یـنـتـسـسـف ازنـظـر خـارجـی نـیـز تـا درجـۀ زیـادی مـوضـوع مـشـابـهـی را تـعـقـیـب مـی نـمـود.
مـورد نـو در ایـن رمـان مـابـعـد اسـتـالـیـنـیـسـم در ایـن جـاسـت، کـه حـریـف لـوپـاتـکـیـن، دروزدوف مـقـامـش را عـلـی رغـم جـریـان اوضـاع بـه زیـانـش کـمـاکـان حـفـظ مـی کـنـد. وانـگـهـی لـوپـاتـکـیـن درنـتـیـجـۀ انـدیـشـگـی نـو در سـیـاسـت حـزب پـیـروز نـمـی گـردد. بـه دروزدوف هـمـزمـان بـا لـوپـاتـکـیـن وعـدۀ مـقـامـی بـه عـنـوان وزیـر داده مـی شـود. پـیـروزی لـوپـاتـکـیـن تـصـاد فـی اسـت. او در زنـدگـیـش بـا اشـخـاص تـصـادفـی آشـنـا مـی گـردد، و ایـن اشـخـاص در رمـان دود یـنـتـسـسـف شـرافـتـمـنـد و یـاورنـد، نـه بـه ایـن خـاطـر کـه اعـضـای دسـتـگـاه دولـت هـسـتـنـد، غـالـبـاً بـه ایـن جـهـت کـه در مـخـالـفـت بـا رهـبـری حـزب و دولـت قـرار دارنـد. مـثـلاً بـه بـودزجـیـن سـرگـرد کـه بـه یـاری لـوپـاتـکـیـن بـرای خـلاصـی از یـک اردوگـاه کـار اجـبـاری مـی پـردازد، بـه صـوت یـک ابـلـه مـی نـگـرنـد، و مـافــوق سـرگـرد او را شـخصـی غـیـرسـیـاسـی مـی دانـد.
دودیـنـتـسـسـف بـا تـأکـیـد پـیـروزی لـوپـاتـکـیـن بـر دروزدوف بـوروکـرات دراثـر تـصـادف و نـه درنـتـیـجـۀ قـانـون مـنـدی حـزبـی یـا اجـتـمـاعـی، بـه هـمـان رئـالـیـسـم انـتـقـادی دسـت مـی یـابـد، کـه شـکـوفـایـی کـامـلـش را دیـرتـر در شـعـر جـفـتـوشـنـکـو " وارثـیـن اسـتـالـیـن"(1962) و در نـوول آلـکـسـانـدر عـیـسـایـویـچ سـولـژنـیـت سـیـن(Aleksander Isaejvitj Solsjenitsjn)( 2008- 1918) بـا عـنـوان " بـه خـاطـر قـضـیـه"(1964) یـافـت.
ایـن مـلاحـظـۀ دروزدوف در رمـان، کـه " مـردم بـه شـیـوۀ قـدیـم راحـت تـرنـد"، دارای جـنـبـه ای نـمـادیـن در مـوضـوعـات رمـان دودیـنـتـسـسـف و کـارهـای نـام بـرده شـده از جـفـتـوشـنـکـو و سـو لـژنـیـت سـیـن مـی بـاشـد. اشـخـاص بـوروکـرات هـر سـه ایـنـان بـاوجـود مـوقـعـیـت قـدرت شـان احـسـاس عـدم امـنـیـت مـی نـمـایـنـد، و حـضـورشـان در صـحـنـۀ سـیـاسـی امـری مـوقـت اسـت. آن هـا تـمـایـلـی بـه انـدیـشـه دربـارۀ آیـنـده و بـه هـیـچ دورنـمـایـی در رویـکـردهـای شـان نـدارنـد.
دودیـنـتـسـسـف بـه ایـن تـرتـیـب بـه صـورت یـک رئـالـیـسـت انـتـقـادی جـلـوه گـر مـی شـود، زیـرا وی بـه گـسـسـت صـریـح از هـر گـونـه تـزیـیـن واقـعـیـت و از تـز مـبـنـی بـر عـدم وجـود تـضـادهـای آنـتـاگـونـیـسـتـی در جـامـعـۀ شـوروی مـی پـردازد.
***
سـال 1956 بـه سـال اعـتـراض بـزرگ جـامـعـۀ شـوروی مـوسـوم گـشـت. یـک خـوش بـیـنـی واقـعـاً شـدیـد بـا دورنـمـای آزادی ادبـی بـیـش تـری پـدیـد شـد. در ایـن سـال نـویـسـنـدگـان شـوروی تـلاش فـراوانـی بـرای خـلاصـی خـویـش از تـحـت قـیـمـومـت ادبـی حـزب بـه عـمـل آوردنـد. فـعـالـیـت شـدیـد و کـوشـش هـا بـرای انـدیـشـگـی هـنـری نـو، کـه مـتـعـاقـبـاً درنـتـیـجـۀ پـیـدایـش سـال هـای ارتـجـاع 58 - 1957 بـا دخـالـت نـظـامـی شـوروی در مـجـارسـتـان مـتـوقـف گـشـت، درخـور عـطـف تـوجـه وافـری اسـت. در 1956 ادبـیـات شـوروی بـرای نـخـسـتـیـن بـار از چـنـگ وارسـی و مـداخـلات مـقـامـات رسـمـی رهــا شـد. نــویـسـنـدگـان و شـاعـرانـی چـون آنـا آنـدریـفـنـا آخـامـاتُـفـا(Anna Andreevna Akh
matova)( 1966- 1889) پـدیـدار گـشـتـنـد، کـه آثـارشـان در طـول دورۀ اسـتـالـیـن اجـازۀ چـاپ و نـشـر نـیـافــتـه، مـحـکــوم شـده بـودنــد. ایـنـان در دورۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" اهـمـیـتـی مـنـازعـه نـاپـذیــر
کـسـب نـمـودنـد. نـشـانـه هـای احـتـرام بـه تـاریـخ فـرهـنـگ ظـاهـر گـشـت. ایـن امـر مـثـلاً درمـورد فـئـودور مـیـخـائـیـلـوویـچ داسـتـایـوفـسـکـی(Fjodor Mikhajlovitj Dostojevskij)( 81- 1821)4 صـادق بـود، کـه در دهـه هـای 30 و 40 بـه دلایـل خـالـصـاً ایـدئـولـوژیـک پـذیـرفـتـه نـگـردیـده بـود. جـالـب اسـت کـه چـاپ جـدیـد مـجـمـوعـۀ آثـار داسـتـایـوفـسـکـی در مـرحـلـۀ دوم " یـخ شـکـسـتـگـی" بـه عـمـل آمـد.
عـلاوه بـر بـحـث دربـارۀ نـویـسـنـدگـان و آثـار در 1956، مـی تـوان گـرایـش بـه بـیـان یـک نـظـریـۀ کـلـی نـو در ایـن زمـان را تـشـخـیـص داد. درنـتـیـجـۀ ایـن گـرایـش بـود کـه نـویـسـنـدگـان مـسـکـو کـنـسـتـانـتـیـن پـانـاسـتـوفـسـکـی(Konstantin Panastovskij)، مـارگـریـتـا ایـسـویـفـوفـنـا آلـیـگـر(Margerita Isoifovna Aliger)( 92- 1915) و امـانـوئـل کـازاکــویـچ(Emanuel Kazakevitj) ( 62- 1913) یـک کـمـیـتـۀ هـیـئـت تـحـریـریـه تـشـکـیـل داده، آنـتـولـوژی مـعـروف مـسـکـو ادبـی (1956) را بـیـرون دادنـد. در ایـن آنـتـولـوژی نـمـونـۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" وسـعـتـی در مـوضـوع گـز یـنـی بـه چـشـم مـی خـورد، و مـی تـوان گـفـت کـه آن دو هـدف را دنـبـال مـی نـمـود: یـک هـدف غـیـر سـیـاسـیِ تـاریـخ فـرهـنـگـی ازطـریـق مـعـرفـی اشـعـار آخـمـاتُـفـا، خـاطـرات کـوریـخ شـوسـکـوفـسـکـی (Kurikh Sjuskovskij) دربارۀ شـاعـر سـمـبـولـیـسـت آلـکـسـانـدر آلـکـسـانـدروویـچ بـلـوک(Aleksander
Aleksandrovitj Blok)(1921- 1880) و تـفـسـیـرات بـوریـس لـئـونـیـدوویـچ پـاسـتـرنـاک(Boris Leon
idovitj Pasternak)(1960- 1890) بـر جـاپ روسـی آثـار ویــلــیـام شـکــسـپـیــر(William Shakespe
are)( 1616-1564)، کـه تـرجـمـۀ شـان بـه وسـیـلـۀ خـود پـاسـتـرنـاک بـه عـمـل آمـده بـود؛ و یـک هـدف سـیـاسـی، آن چـه کـه قـبـل از هـمه بـا شـعــر روبــرت ایـوانـوویـچ روزیـدسـتـونـسکـی(Robert Ivanovitj Rozjdestvenskij)(94- 1932) " سـپـیـده دم" مـعـرفـی گـشـت. بـا روح بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب ایـن شـعـر سـتـم و تـرور دورۀ اسـتـالـیـن را مـحـکـوم مـی سـاخـت، و شـادبـاشـی بـود بـه آنـان کـه جـرأت گـفـتـن " نـه!" در آن زمـان را بـه خـود داده بـودنـد.
" یـخ شـکـسـتگـی" ایـدئـولـوژیـک در جـبـهـۀ ادبـی در تـابـسـتـان 1956 بـا بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب بـه اوج خـود رسـیـد.
پـیـش از گـشـایـش کـنـگـرۀ حـزب نـشـریـه لـیـتـراتـورنـاجـا گـازتـا در سـرمـقـالـۀ شـمـارۀ 8، مـه 1956 خـود بـه کـسـانـی کـه بـه نـظـر مـی رسـیـد درصـدد فـرامـوشـی مـطـالـبـۀ طـرف گـیـری از نـو یـسـنـده بـرآمـده بـودنـد، هـشـدار داد. هـشـدارهـای مـشـابـهـی نـیـز از سـوی روزنـامـه هـای رسـمـی پـراودا و ایـزوسـتـیـا داده شـد. جـرایـد مـذکـور بـر ایـن بـودنـد، کـه بـایـد از پـیـشـبـرد بـیـش از حـد مـطـلـوب پـروسـۀ آزادسـازی پـرهـیـزیـد. و تـوجـه شـان بـه مـبـاحـثـۀ وسـیـع در نـیـمـۀ نـخـسـت 1956، کـه کـل ادارۀ فـرهـنـگـی را بـه مـذاکـرۀ اسـاسـی گـذاشـتـه بـود، مـعـطـوف بـود. ایـن جـا ازجـمـلـه گـرایـش بـاشـمـول بـه مـقـایـسـۀ پـراتـیـک دورۀ اسـتـالـیـن بـا سـیـاسـت فـرهـنـگـی نـمـونـۀ دهـۀ 20 عـمـدةً تـحـت رهـبـری کـمـیـسـر فـرهـنـگ شـوروی آنـاتـولـی واسـیـلـیـویـچ لـونـاچـارسـکـی(Anatolj Va
siljevitj Lunacharskij)( 1933- 1875) مـشـهـود بـود.
درجـریـان مـخـالـفـت هـا بـا اسـتـالـیـن و اسـتـالـیـنـیـسـم ایـن سـئـوال مـطـرح بـود، کـه آیـا رئـا لـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی، کـه سـال هـا ادعـا شـده اسـت کـه شـخـص اسـتـالـیـن بـایـد مـخـتـرعـش بـوده بـاشـد، هـم چـنـیـن نـقـد و تـحـقـیـق ادبـی و ارزیـابـی هـا از مـیـراث ادبـی دهـۀ 20 تـا بــه آن روز نـیـاز
مـنـد بـه یـک بـازنـگـری انـتـقـادی نـیـسـت؟ بـازنـگـری ای کـه درضـمـن مـی بـایـد درمـورد بـخـش مـهـمـی از کـل تـاریـخ شـوروی در دورۀ اسـتـالـیـن، بـه مـقـتـضـای بـیـسـتـمـیـن کـنگـرۀ حـزب صـورت گـیـرد. و ایـن تـا حـدود زیـادی نـیـز عـمـلـی گـشـت، کـمـا ایـن کـه پـرولـت کـولـت، اتّـحـادیـه نـو یسـنـدگـان پـرولـتـاریـایـی روسـیّــه( آر.آ.پـی.پـی)(Russkaya Assotsiatsiya Proletarskikh Pisat
elei(RAPP))5، هـم چـنـیـن پـدیـده هـای ایـدئـولـوژیـک کـامـلاً بـیـگـانـه ای چـون بـرادران جـدایـی، گـروه پـروال و چـنـدی دیـگـر مـورد تـحـلـیـل و مـطـالـعـۀ تـازه قـرار گـرفـتـنـد، و ایـن جـریـان حـزب را نـگـران از کـف دادن عـنـان هـدایـت ادبـیـات سـاخـت. نـشـریـه کـمـونـیـسـت مـسـتـقـیـمـاً درمــورد گـرایـشـاتـی هـشـدار داد، کـه دهـۀ 20 را " بـهـشـت گـمـشـده" در ادبـیـات شـوروی اسـتـنـبـاط مـی نـمـودنـد، و رو بـه غـلـبـه داشـتـنـد.
اگـرچـه 1956 سـال پـرثـمـری بـرای نـقـد و تـحـقـیـق ادبـی شـوروی بـود، بـا ایـن حـال رشـتـه هـای مـذکـور هـنـوز نـیـازمـنـد زمـان بـیـش تـری جـهـت بـازارزیـابـی مـیـراث ادبـی و آزمـایـش اسـلـوب هـا و مـعـیـارهـای تـغـیـیـر ارزش هـنـر بـودنـد. از وقـایـع بـرجـسـتـه در زمـیـنـۀ تـولـیـد کـتـاب انـتشـار یـک رشـتـه آنـتـولـوژی بـود، کـه از بـیـن شـان دو مـجـلـد مـسـکـو ادبـی، بـالاخـص جـلـد دومـش، مـطـالـب بـسـیـاری بـا مـاهـیـت مـنـازعـه بـرانـگـیـز دربـر داشـت.
تـا بـه آن زمـان حـزب دارای انـحـصـار بـحـث نـاپـذیـر بـر تـعـیـیـن مـوارد نـمـونـه و مـوضـوعـات مـنـاسـب بـرای تـوصـیـف هـنـری بـود. در جـوّ نـو 1956 طـرح مـسـئـلـه بـه ایـن شـکـل امـکـان پـذیـر گـردیـد، کـه " انـسـان شـوروی" بـالارتـبـه ازحـیـث فـرهـنـگـی هـم چـنـیـن نـیـاز فـزایـنـده بـه رؤیـا و مـوضـع گـیـری درقـبـال هـنـر داشـت.
بـه ویـژه کـنـفـرانـسـی مـخـتـص بـه زیـبـایـی شـنـاسـی در 1956 بـه مـنـظـور مـبـاحـثـات آتـی در خـصـوص مـاهـیـت و وضـعـیـت ادبـیـات دررابـطـه بـا واقـعـیـت اجـتـمـاعـی ارائـه کـنـنـدۀ مـادۀ خـالـص بـه ادبـیـات اهـمـیـت داشـت. بـه هـم چـنـیـن نـامـه هـای اسـتـالـیـن در مـوضـوع زبـان شـنـاسـی مـوجـد بـرخـی امـکـانـات بـرای آغـاز بـحـث حـول وضـعـیـت زبـان دررابـطـه بـا " روبـنـا"ی ایـدئـولـوژیـک بـود. دسـتـه ای از فـیـلـسـوفـان بـا تـخـصـص در زبـان شـنـاسـی، فـضـای مـنـاسـبـی بـرای طـرح بـحـث اصـولـی پـیــرامـون وضـعـیـت هـسـتـی هـنــر تـشـخـیـص دادنــد. پــروفــسـور جـی.بـی. پـوچـیـس(G.B.
Puchis) در نـطـقـی در کـنـفـرانـس مـذکـور خـود را سـخـنـگـوی ایـن نـقـطـه نـظـر نـشـان داد، کـه مـوضـوع اصـلـی زیـبـایـی شـنـاسـی " زیـبـایـی" در هـنـر و طـبـیـعـت و زمـیـنـۀ قـانـونـیـش تـثـبـیـت مـعـیـارهـای تـعـیـیـن کـنـنـدۀ آن مـی بـاشـد. ولـی بـنـابـر ادعـای او یـک تـئـوری هـنـر یـا ادبـیـات بـا شـمـول تـر بـود، زیـرا آن عـلاوه بـر زیـبـایـی شـنـاسـی هـم چـنـیـن بـا کـلـیـۀ عـنـاصـر و ارزش هـای مـوجـود در اثـر، عـنـاصـر اخـلاقـی، سـیـاسـی، اجـتـمـاعـی و غـیـره اشـتـغـال مـی یـافـت.
در قـطـب مـخـالـف پـوچـیـس، کـه نـقـطـه نـظـرش حـول زیـبـایـی شـنـاسـی بـه گـونـۀ یـک زمـیـنـۀ تـحـقـیـق مـسـتـقـل گـشـایـشـگـر دورنـمـایـی نـو بـود، نـاطـق اصـلـی دیـگـری در کـنـفـرانـس جـی.آ. نـدوژیـون(G.A. Nedujion) قـرار داشـت، کـه بـه نـظـرش تـجـزیـۀ زیـبـایـی شـنـاسـی از تـئـوری هـنـر مـارکـسـیـسـتـی نـگـران کـنـنـده بـود. او عـقـیـده داشـت، کـه نـقـطـه نـظـر پـوچـیـس مـی تـوانـسـت گـسـتـرش یـافـتـه، مـنـتـج بـه ایـن گـردد، کـه در نـقـد ادبـی تـمـرکـز تـعـیـیـن کـنـنـده بـر خـصـوصـاً کـیـفـیـات ظـاهـری و زیـبـایـی شـنـاخـتـی آثـار به بـهـای پـیـغـام هـای ایـدئـولـوژیـک گـذارده شـود.
***
عـلی رغـم کـوتـاه مـدت بـودن نـسـبـی دورۀ " یـخ شـکـسـتـگـی" در فـرهـنـگ مـدرن شـوروی، ایـن دوره دارای هـنـایـشـات ژرف انـکـارنـاپـذیـری در تـحـول آتـی فـرهـنـگ از 1957 تـا 1973 بـود، و دورنـمـای گـسـتـرده ای بـرای دیـگـرگـونـی فـرهـنـگـی پـدیـد آورد. " یـخ شـکـسـتـگـی" فـرهـنـگـی در شـوروی بـه مـفـهـوم مـخـتـصـر و دقـیـق گـسـسـتـگـی بـرگـشـت نـاپـذیـر از دورۀ سـکـون فـرهـنـگـی در شـوروی دهـۀ 40 بـود.
یـادداشـت هـا
1 بـرای ایـن مـوضــوع مـی تــوانـیــد رجــوع کـنــیـد بــه بــررسـی " سـیــاسـت فــرهـنـگـی در شـوروی پـیـشـیــن از انـقـلاب
اکـتــبـر تــا اسـتــواری سـانـتــرالـیــزاسـیــون" از تـوفـان آراز در ســه بـخـش جـداگـانــه در سـایــت سـیـاسـی و فــرهـنـگـی
هـفـتـه، سـال دهـم، مـارس 2017 و سـال یـازدهـم، آوریـل 2017.
2 بـه پـرولـت کـولـت در بـخـش نـخـسـت هـمـان پـرداخـتـه شـده اسـت.
3 بـرای " رئـالــیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی" مـی تـوانـیـد رک: بـخـش سـوم هـمـان.
4 دربـارۀ حـیـات ادبـی و آثـار داسـتـایــوفـسـکـی یــک بــررسـی بــا عـنـوان " داسـتـایــوفـســکـی و انـسـان، هــنـر" از تـوفـان
آراز در سـایــت مـدّ و مـه، دی 1395 مـنـتـشـر شـده اسـت.
5 بـرای آر.آ.پـی.پـی مـی تـوانـیـد رک: بـخـش سـوم " سـیـاسـت فـرهـنـگـی در شـوروی پـیـشـیـن ...".
تـصـویـر زیـر عـنـوان :
تـنـدیـس پـژواک عـصـر
آفـریـدۀ فـاضـل نـجـف اوف
